آغاز خاکورزی برای محصولات پاییزه و شناخت انواع سیستم های آن

آغاز خاکورزی برای محصولات پاییزه و شناخت انواع سیستم های آن

پايان تابستان زمان آغاز برنامه ريزي براي کشت هاي پاييزه است که در مناطق گرمسير و سردسير تفاوت هاي عمده اي دارد؛ چرا که هر يک از اين اقليم ها بنابر شرايط جغرافيايي، درجه حرارت و زمان آغاز بارندگي متفاوتند. در شرايط کنوني، آن چه در مرهله ي اول از اهميت تعيين کننده اي در اقدام به کشت برخوردار است، مشکل کمبود آب است و سعي مي شود تا هر کشاورزي حداکثر بهره برداري را از حداقل آب بنمايد. در مناطق گرمسير، فصل پاييز واقعي بسيار دير از راه مي رسد، اما معمولا در اواخر مهر ماه يک يا دو باران در حاشيه گرم جنوب و جنوب غربي مي بارد که فرصتي طلايي براي نرم شدن اراضي براي اجراي عمليات خاکورزي اوليه به منظور حفظ رطوبت و نفوذ آب باران در خاک است. همين شرايط اما در وضعيتي بهتر و بارندگي بيشتر در مناطق شمالي کشور رخ مي دهد و فرصتي مغتنم براي اقدام به خاک ورزي و آماده نمودن اراضي به ويژه براي کشت غلات است.

خاکورزي در مناطق گرمسيري :

به طور کلي گرما در مناطق گرمسير کشور و طولاني و تقريبا دو برابر مناطق سردسير است و اراضي کشاورزي مدت زمان بيشتري تحت تابش آفتاب گرم با درجه حرارت بالا هستند. به همين دليل اين دسته از اراضي کشاورزي مقدار بيشتري از آب خود را از دست داده و به شدت سفت و سخت مي شوند، بنابراين به منظور آماده شدن براي کشت هاي پاييزه نياز به کار و فعاليت بيشتري دارند. در بسياري از مناطق جنوب و در صورت برنامه ريزي واقعي مي توان تا سه نوبت کشت هاي متفاوت را به اجرا در آورد که همين امر خود عاملي به منظور ضعيف شدن و تخليه زمين از مواد غذايي و هوموس است. بنابراين ضرورت دارد براي حفظ ساختمان خاک، هميشه مقداري از بقاياي محصول قبلي در زمين باقي بماند و در هنگام خاک ورزي به خاک افزوده شود (10 تا 15 درصد). رعايت چنين قاعده اي مانع از فشرده شدن خاک شده و عمليات خاک ورزي بعدي را÷  آسان تر مي نمايد. سنت مرسوم در مناطق جنوب براي آماده سازي اراضي يک نوبت آبياري کامل زمين با هدف نرم کردن آن براي اجراي عمليات بعدي است که اصطلاحا به آن “ماخار کردن”مي گويند. در حال حاضر و به دليل اجراي کشت هاي سبزيجات پاييزه (پياز، کاهو، کلم، شلغم، هويج و ساير سبزي ها) اراضي تخليه شده اند و اراضي محصولات قبلي به تدريج مشمول عمليات خاک ورزي مي شوند. آن چه کشاورزان اين مناطق بايد رعايت نمايند توجه به درجه حرارت است که مي تواند در دو جنبه آماده سازي اراضي و کشت محصول مشکل آفرين شود. هر چند در مناطق جنوب تابستان رو به پايان است، اما از درجه واقعي حرارت چندان کاسته نشده است. بنابراين با اندکي تاخير، در پايان شهريور و يا اوايل مهرماه مي توان اقدام به آماده سازي زمين براي کشت نمود.
توجه به اين نکته ضرورت دارد که عمليات سنگين و خاکورزي موجب از دست رفتن رطوبت تا بخش هاي عمقي خاک شده و گياهان تازه جوانه زده را نيازمند تکرار آبياري مي نمايد. بنابراين هر گونه کاهش در شدت خاکورزي به حفظ رطوبت کمک خواهد کرد.

خاک ورزي در مناطق سردسير :

در مناطق شمال، شمال غربي و برخي استان هاي غرب کشور، فصل پاييز معمولا در زمان هميشگي خود از راه مي رسد و با برخي باران هاي ابتداي فصل، امکان خاک ورزي را در اراضي به جا مانده از مزارع به وجود مي آورد. از آن جاييکه حداکثر در اين مناطق دو نوبت کشت امکان پذير است، برداشت محصول دوم پس از غلات که اساسا يک محصول صيفي، است تا هنگام نزول اولين باران ها به درازا مي انجامد. اين شرايط فرصتي است تا با باقي گذاشتن مقدار قابل توجهي از بقاياي گياهي هر گونه محصول، عمليات خاک ورزي را در زمين به اجرا در آورد. اصولا هدف از اين خاکورزي، کشت محصول پاييزه و يا شرايط جذب و نفوذ آب و نگهداري آن براي کشت بهاره است که به هر حال اقدام مفيدي است. کشاوزان چه در مناطق گرمسير و چه در مناطق سردسير بايد سعي کنند به منظور حفظ ساختار خاک، براي آماده سازي اراضي ديم در تمامي مناطق گرمسير و يا سردسير کشور معمولا پس از اولين بارندگي اقدام به خاک ورزي و آماده سازي اراضي مي شوند که به صورت سطحي و اغلب بدون رعايت قواعد کشت انجام مي شوند. در بسياري از موارد اين خاک ورزي ها همراه با کشت محصول انجام مي گيرند.
بديهي است يک بذر براي تبديل شدن به گياهي بارور نيازمند بستري با شرايط مناسب، داشتن خصوصيات فيزيکي و شيميايي مناسب همچون نرم و قابل نفوذ بودن به آب و هوا، دارا بودن هوموس، بقاياي آلي و کافي و… است. ورود چندين باره تراکتور به همراه ادوات و دنباله بندها (تا پنج نوبت و گاه بيشتر)، اجراي شخم هاي عميق با گاو آهن هاي برگردان دار و خرد کردن و شکستن شديد ساختمان خاک، تماميت کشاورزي را با معضلي به نام فرسايش خاک و کاهش محصول روبه رو کرده که در صورت بازنگري در چگونگي خاک ورزي، مي توان تا حدي از شدت فرسايش کم کرد. از آن جاييکه اراضي کشاورزي به دو دسته آبي و ديم تقسيم مي شوند، چگونگي خاک ورزي در آن ها نيز متفاوت است.
خاکورزي در اراضي آبي : خاکورزي در اين اراضي بايد با هدف اجراي حداقل باشد و سعي شود تا در اين عمليات، بخشي از بقاياي گياهي روي خاک باقي بماند. انواع روش هاي خاکورزي در اراضي آبي به صورت بي خاک ورزي، خاک ورزي نواري که به خصوص در محل قرار گرفتن گياهان انجام مي شود و خاک ورزي پوششي است.

• – خاک ورزي نواري (Strip- Tillage) :

• اسامي متعددي براي خاك‌ورزي نواري نامگذاري شده اند كه برخي از آنها عبارتند از: خاك‌ ورزي ناحيه‌اي (Zone-Tillage)، خاك ‌ورزي رديفي (Row Clearing) و منطقه ي عميق .(Deep Zoning) در اين روش عملاً يك چهارم يا كمتر از خاك، مورد خاك‌ورزي قرار مي‌گيرد و بقيه ي قسمتها دست نخورده باقي مي‌مانند. هدف اصلي از خاك ‌ورزي نواري اين است كه ضمن ايجاد بستر مناسب براي بذر، با حفظ بقايا در اطراف شيارها مانع از فرسايش خاك مي‌شود. اغلب عمليات خاك‌ ورزي نواري در پاييز انجام مي‌شود، ولي با اين‌حال برخي از رديف كارها طوري تنظيم شده‌اند كه در بهار نيز مي‌توانند توسط اين روش بذركاري نمايند. در بذركارهاي جديد همراه با بذر كود نيز مي‌ريزند. يکي از مشكلات بي‌‌خاك‌ ورزي اين است كه در اين روش سرعت رشد اوليه ي بذر پايين آمده و ممكن است كه زارعين به اين سيستم نا اميد شوند ولي در سيستم خاك ‌ورزي نواري سرعت رشد به دليل گرمتر شدن شيارها، و مقدار محصول نهايي بسيار بهتر از بي‌ خاك ‌ورزي مي‌باشد.
  
• نمايي از خاک ورزي نواري

• شخم پوششي (Mulch- Tillage):

• در اين روش نيز همه سطح مزرعه ولي با گاو آهن قلمي ( چيزل) شخم زده مي شود که خاک را برگردان نمي نمايد بلکه مخلوط کردن کلش باقي مانده از کشت قبلي با خاک، پوششي براي حفاظت خاک به وجود مي آورد. يک يا دو شخم ثانويه نيز انجام مي شود. در هنگام شخم حدود 50 تا60% بقاياي گياه قبلي پس از خرد کردن با خاک مخلوط مي شود ولي به زير خاک نمي رود. سطح خاک از اين بقايا يا علف هاي هرزي که با علف کش خشک شده اند پوشيده مي شوند. پس از اتمام کاشت، حدود30% از بقاياي گياهي باقي مي ماند.
  
• شخم پوششي (شکل سمت راست)

• شخم جوي پشته اي (Ridge Tillage):

• خاک تا زمان کاشت دست نخورده باقي مي ماند. در اين زمان نواري را با پنجه غازي صاف و عاري از گياه نموده و از علف کش ها نيز بهره گيري مي شود. از هيچ يک از وسايل شخم اوليه يا ثانويه استفاده نمي شود. با پشته ساز ويژه پشته هايي به پهناي 15 سانتي متر ساخته مي شوند که بذرها روي آنها کا شته مي شود و اين پشته ها در سال هاي بعد بر جاي مانده و فقط روي آن ها خاک ورزي سطحي صورت مي گيرد. پشته ها در عمليات بعدي وجين،که يک يا دو ماه بعد صورت مي گيرد دوباره سازي مي شوند. پس از کاشت حدود 15% از بقاياي گياهي بر جاي مي مانند. استفاده از اين روش براي کاشت ذرت و سويا در آمريکا و ساير کشورهاي بسياررواج يافته است.
  
• شخم جوي و پشته اي

• – بي خاک ورزي (No- Tillage) :

• در اين روش، بذر و گياهان مستقيما و بدون هر گونه زير و رو کردن خاک در آن قرار مي گيرند. سطح خاک به هيچ وجه تحت عمليات خاکورزي قرار نمي گيرد و مهم تر از همه مقداري از بقاياي گياهي از کشت قبلي روي زمين باقي مي ماند. در اين روش نياز به تنظيم کارنده ها و کولتيواتور ها نيست. ضمن آنکه به علت حذف تردد ماشين ها و ادوات در مزرعه از نظر هزينه ها و مصرف سوخت، حداکثر صرفه جويي به عمل مي آيد. تنها مشکل اين روش وجود علف هاي هرز و آفات خاکزي است که مي توان از راه کنترل با سموم شيميايي با آن ها مبارزه کرد.
  
• کشت در سيستم بدون خاک ورزي

• – کم خاکورزي (Minimum- Tillage) :

• در اين روش، سعي بر آن است تا کمترين عمليات خاکورزي انجام گيرد و بخشي از بقاياي گياهي در سطح مزرعه حفظ شوند. اين روش داراي مزاياي بسياري از قبيل، حفاظت خاک در مقابل فرسايش هاي آبي و بادي، کاهش قابل توجه هزينه هاي سوخت و اجاره ماشين ها، امکان استفاده از آبياري جوي و پشته اي، مناسب براي خاک هاي با زهکشي ضعيف، کاهش فشردگي خاک و کنترل علف هاي هرز با کولتيواتورهاست.
  
• رشد ذرت در سيستم کم خاک ورزي در مقايسه با شخم معمولي

• خاک ورزي در اراضي ديم :

• معمولا اراضي ديم از نوع اراضي شيب دار دامن کوه ها مي باشند که ساليان طولاني به کشت يک يا دو محصول اختصاص داشته اند. در صورتيکه اين اراضي تحت عمليات خاکورزي مرسوم قرار گيرند، در فصول زمستان و بهار به علت بارندگي ها مورد فرسايش شديد قرار مي گيرند. هر گونه افزايش شيب، شدت فرسايش را بالا مي برد. بنابراين انتخاب ادواتي که مانع از اين درجه فرسايش شود اهميت بالايي دارد. استفاده ترکيبي از پنجه غازي و گاو آهن قلمي براي خاک ورزي در سطح و يا عمق اندک خاک موجب کاهش جريان روان آب، نفوذ بيشتر آب در زمين و در نهايت افزايش محصول مي گردد. رعايت تناوب غله با يکي ديگر از گياهان مانند نخود يا عدس در مناطق سرد، موجب پايداري خاک مي شود. شيار باز کن هاي تيغه اي نسبت به شيار بازکن هاي ديسکي ارجحيت دارد چرا که در حفظ رطوبت و کاهش تبخير آب کمک بسياري مي کنند.
  کشت مستقيم غلات :
  غلات به دليل نوع کشت از جمله، بذوري هستند که مي توان آن ها را به صورت مستقيم کشت نمود و نياز به اجراي عمليات متعدد نيست. براي همين منظور در بسياري از کشورها از دستگاه و بدون نياز به خاک ورزي شديد، با اين محصول کشت مي شوند. توصيه مي شود در صورت به کار گيري دستگاه هاي کشت مستقيم، اين ادوات به شيار باز کن هاي تيغه اي مجهز باشند تا کود و بذر به طور همزمان در محل کشت قرار گيرند. نقش عملکرد شيار باز کن هاي تيغه اي و ديسکي در عمق شيار ايجاد شده براي کشت بذر است، که در تيغه اي اين عمق 4 سانتي متر و در شيار بازکن ديسکي دو سانتي متر است. به دليل آن که بقاياي گياهي در مزارع ديم بسيار کمتر از اراضي آبي است، بنابراين استفاده از شيار باز کن قلمي چندان با مشکل مواجه نمي شود. موضوع بعدي در استفاده از شيار باز کن هاي قلمي، احداث رديف هاي با فاصله اندک (در حدود 15 سانتي متر) است که مزاياي چندگانه از قبيل؛ کاهش جمعيت علف هاي هرز، کم کردن سطح تبخير و از همه مهم تر قرار دادن يکنواخت بذور در عمق خاک و ايجاد تراکم مناسب در مزرعه است.
  
• دستگاه مستقيم کاشت بذر

• چند ويژگي “No- Tillage “:

• 1- کاهش مصرف سوخت
  در تغيير روش از کشت سنتي به “No- Tillage”، سوخت مصرفي بيش از 80% درصد کاهش مي يابد.
  2- صرفه جويي در زمان
  در مقايسه با 5 تا 10 بار حرکت ماشين ها در مزرعه (کاشت به روش سنتي) با روش No- tillage که حداکثر تا سه نوبت انجام مي گيرد، مقدار زيادي در زمان صرفه جويي شود.
  3- صرفه جويي در نيروي کار
  در اين روش تا حدود 60 درصد از ساعات نيروي کار نسبت به روش سنتي کاسته مي شود.
  4- افزايش مواد ارگانيک خاک
  با رها کردن بقاياي گياهي محصول قبلي در سطح خاک و پوسيده شدن آن ها، به مواد ارگانيک سطح خاک افزوده شده و مواد غذايي کافي براي تغذيه ي ميکروارگانيسم هاي آن به وجود مي آورد.
  5- افزايش ازت خاک
  تمامي انواع شخم موجب مينراليزه (معدني شدن) ازت خاک مي گردند که در کوتاه مدت به رشد گياه کمک مي کند. اين چنين ازتي، از مواد ارگانيک آن حاصل مي شود.
  6- حفظ ساختار خاک
  تمامي انواع شخم موجب تخريب ساختمان خاک شده در حاليکه No- tillage حداقل آسيب را به خاک مي زند و از طريق توليد هوموس به پروسه بازسازي خاک، کمک مي نمايد.
  7- حفظ رطوبت خاک
  هر گونه آسيب فيزيکي به خاک آن را در معرض خشک شدن قرار مي دهد، اما No- tillage و بقاياي گياهي تا حد زيادي از خشک شدن جلوگيري مي کند. علاوه بر آن تجمع مواد ارگانيک تا حد زيادي به بالا بردن حفظ رطوبت خاک کمک مي کند.
  8- تعديل درجه حرارت خاک
  با اجراي No- tillage درجه حرارت خاک نسبت به خاک ورزي سنتي کمتر مي شود. در فصل زمستان اين نزولات ( برف) توسط بقايا نگهداري شده و در بهار، زمين به آهستگي گرم مي شود.
  9- اختلاط طبيعي فسفر و پتاسيم خاک
  کرم هاي خاکي مقادير زيادي از پتاسيم و فسفر خاک را در ناحيه ي ريشه گياه با يکديگر مخلوط مي کنند. با اجراي عمليات No- Tillage تعداد کرم هاي خاکي افزايش و دسترسي گياه به مواد غذايي نيز افزايش مي يابد.
  10- افزايش محصول
  تمامي عوامل فوق مي توانند براي به دست آوردن محصول بيشتر به کار گرفته شوند به شرط آنکه سيستم No- Tillage به طور کامل و بدون کم و کاست انجام شود.
  منبع : ماهنامه دام و کشت و صنعت. شماره 178. صفحه 33-32.
  گرد آورنده : سپيده مدني – کارشناس ارشد بيماري شناسي.