شناسایی بذرها

دانستنی های بذر و انواع آن

بذر، از جمله نهاده‌هایی است که بدون آن، کشت یک محصول و تکثیر آن معنا و مفهومی ندارد. اگر چه می‌توان با استفاده از یک بذر معمولی مزرعه‌ای را به زیر کشت برد، اما در اختیار داشتن یک بذر با شرایط کیفی مناسب و یا ممتاز، تضمین‌کننده برداشت یک محصول با ویژگی‌های مطلوب است.

بنابر اصطلاح عوامانه به دانه یک گیاه بذر گفته می‌شود اما از نظر تعاریف کشاورزی، هر واحد از بافت‌های یک گیاه که بتواند زمینه‌های ظهور ورشد یک گیاه جدید را ایجاد نماید به منزله یک بذر قلمداد می‌شود. از آنجایی که تکثیر گیاهان بنا بر ویژگی‌های بتانیکی، با روش‌های خاص و با کمک گرفتن از برخی اندام‌های گیاهان انجام می‌گیرد پس می‌توان سایر قسمت‌های پدیدآورنده یک گیاه را نیز بذر نامید؛ به عنوان مثال، یک غده سیب‌زمینی و یا بخشی از آن که حامل جوانه است می‌تواند یک «بذر» باشد. یک عدد پیاز که برای تولید یک گل نرگس کاشته می‌شود نیز یک بذر است. بذر(SEED) قسمتی از محصول دانه (غلات، حبوبات،…)، غده (سیب زمینی)، ریشه (خارشتر آمریکایی، پیچک، زبان در قفا)، ریزوم یا ساقه خزنده زیر زمینی (زنبق، مرغ، مهر سلیمان)، استولون یا ساقه خزنده روزمینی (توت فرنگی)، بنه (گلایول، زعفران)، ساقه (قلمه در نیشکر، مو،…)، برگ (بگونیا، بنفشه آفریقایی)، پیاز (پیاز خوراکی)، پاجوش موز (موز) است که، در خاک مزروعی می کارند تا جوانه بزند و پایه گیاهی را که باید زراعت تشکیل بدهد بوجود آورد.

دسترسی به بذر ارقام اصلاح شده گیاهان زراعی ودارای کیفیت بالا در کنار ماشین آلات مدرن، بهبود کودهای شیمیایی و روشهای مناسب مبارزه با آفات و علفهای هرز، انقلابی را در 50 سال گذشته در کشاورزی بوجود آورده است. صنعت بذر با گسترش توان تولید، افزایش راندمان، سرعت تولید ارقام جدید و حفظ خلوص ژنتیکی این ارقام، نقش حیاتی در این انقلاب بر عهده داشت. نیاز کشاورزان به بذر، همه ساله افزایش می یابد.دبر اساس برآوردهای بعمل آمده تنها کشاورزان آمریکای جنوبی سالیانه بالغ بر دوازده میلیارد پوند (5443104 تن) بذر انواع گیاهان زراعی، سبزیجات،گیاهان و درختان را مصرف می کنند.

طبقات مختلف بذر :

هدف اصلی گواهی بذر حفظ صفات ژنتیکی و خلوص بذر رقم های اصلاح شده محصول هایی است که مشخصات بهتری نسبت به محصولهای مشابه خود دارند. بنابراین الگوی کلی گواهی بذر از اصلاح یک واریتة جدید تا امکان بهره برداری اقتصادی از آن توسط کشاورز بر اساس قوانین CSGA می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

1- بذر اولیه یا بذر اصلاح گر (Breeder Seed) یا ( Nucleus ) :

بذر اولیه به بذر و سایر اندامهای رویشی گیاه اطلاق می شود که زیر نظر مستقیم بهنژادگر و با نظارت متخصصین اصلاح نباتات تولید می شود.دارای برچسب سفید رنگ بوده و مقدار آن بسیار ناچیز است و برای تولید بذر پایه مورد استفاده قرار می گیرد.در بعضی از مواقع نگهداری و ذخیرة بذر اولیه چندان آسان نمی باشد مانند تهیه بذر هیبرید اولیه. زیرا در صورت احتیاج مجدد به بذر اولیه بایستی لینه های خالصی که در تهیه بذر هیبرید بکار برده می شوند کشت گردیده و بذر هیبرید اولیه تهیه شود.

2- بذر پایه یا سوپر الیت ( Foundation Seed ) یا (Super Elite) :

اولین بذری است که از کشت بذر اولیه تولید می گردد. این بذر زیر نظر اصلاح کننده یا مؤسسه مربوط ازدیاد می شود و مزرعة ازدیادی به مساحت 2یا 3 هکتار است. کشت بذر پایه ممکن است چندین بار تکرار شود بدین معنی که از بذر پایه دوباره تولید گردد. بذر پایه دارای برچسب کارت سفید رنگ است. مقدار آن کم است و برای تولید بذر ثبت شده بکار می رود.

3- بذر ثبت شده یا مادری (Registered Seed) یا (EGIT) :

بذری است که از تکثیر بذر پایه بدست می آید. این بذر با نظارت کارشناسان بذر تولید می شود. بذر ثبت شده ممکن است چندین بار تهیه شود. بدین معنی که از بذر ثبت شده دوباره بذر ثبت شده تهیه گردد. هدف از این مرحله افزایش مقدار بذر قبل از تولید بذر گواهی شده می باشد. بذر ثبت شده به عنوان بذر تجاری در نظر گرفته نمی شود. بعضی از مؤسسات تهیه بذر گواهی شده مرحله تهیه بذر ثبت شده را حذف می نمایند. این بذر را برچسب یا کارت ارغوانی رنگ مشخص می کنند.

4- بذر گواهی شده (Cerified seed) :

بذر گواهی شده در حقیقت نتایج بذر پایه و یا بذر ثبت شده است و آخرین محصول برنامة گواهی بذر می باشد، در سطح وسیعی انجام می گیرد و معمولاً بر عهدة مؤسسات مربوط و یا کشاورزان خبره محول می شود. بذر گواهی شده بایستی دارای خصوصیاتی باشد که توسط مؤسسات گواهی کننده بذر تعیین شده است. این بذر دارای برچسب یا کارت آبی رنگ است و به بذر و دقه آبی معروف می باشد. به مقدار فراوان و برای تولید انبوه محصولات زراعی قابل دسترس می باشد.

مراحل تولید بذر در ایران :

از میان طبقات بذر، بذر پرورده یک تا سه معمولاً در ایستگاههای تحقیقاتی و مستقیماً زیرنظر محققان و کارشناسان و بسته به مقدار بذر مادری که در هر منطقه مورد نیاز می باشد تهیه می شود. برای تولید بذر مادری، الیت و بذر گواهی شده و بذر مرغوب با انعقاد قرارداد از امکانات کشاورزان و بخش خصوصی استفاده می شود، بنابراین در اصلاح نباتات معمولاً برای تولید بذور، آنها را به شرح زیر طبقه بندی می کنند:

طبقات مختلف بذر در ایران :

1- بذر پرورده یک یا Breeder1 یا بذر نوکلیوس Nueleus

2- بذر پرورده دو یا Breeder2 یا بذر مادر

3- بذر پرورده سه یاBreeder3  یا سوپرالیت Superelite

4- بذر اصیل یا مادری .Registeres یا الیتElite

5- بذر گواهی شده Certified Seed

6- بذر مرغوب یا بذر تجارتی Commerical Seed

آنچه در مورد یک بذر باید بدانیم !

براساس تعریفی که در مورد بذر ارایه نمودیم، ضرورت دارد تا برخی نکات برای در اختیار داشتن یک بذر واجد شرایط کافی به منظور داشتن یک محصول دارای ویژگی‌های کمّی و کیفی را بدانیم.

در حال حاضر، بذور به دو صورت بذرهای جمع‌آوری شده از محصول به دست آمده، و نیز، بذور گواهی شده در بازار وجود دارند. معمولاً بذور جمع‌آوری شده از محصول براساس آداب و رسوم گذشته و پس از اتمام برداشت محصول انجام می‌گیرد. برای در اختیار داشتن چنین بذوری معمولاً تعدادی از میوه‌های کاملاً رسیده (هندوانه، خیار، خربزه، کدو و غیره…) تفکیک شده و به صورت طبیعی خشک و بذور آنها تمیز و جمع‌آوری می‌شود. در مورد غلات نیز اکثراً چنین آدابی رعایت می‌شود. این دسته از بذرها به طور مستمر ویژگی‌های ژنتیکی بلندمدت خود را بروز داده و قابلیت بذرگیری مجدد را دارند. سه نکته ای که هنگام خرید بذر باید به آن ها توجه کنیم :

1- قوه نامیه بذر :

قوه نامیه در واقع حفظ دوره توانایی جوانه‌زنی یک بذر است. برخی از بذور مانند غلات می‌‌توانند تا سال‌های طولانی این توانایی را حفظ نمایند اما برخی دیگر از بذور و از جمله دانه‌های روغنی چنین ویژگی ندارند و لذا باید قبل از اقدام به کشت، از قوه نامیه و یا چگونگی توانایی تولید یک بوته جدید توسط آن بذر اطمینان داشت.

2- خلوص بذر :

بذر مورد استفاده باید عاری از مواد خارجی اضافی (خاک، کاه و کلش، شن و ماسه و …) بذور آسیب دیده و شکسته و نیز، آلوده به آفت و بیماری باشد. وجود هر یک از این عوامل می‌تواند موجب بروز آسیب به محصول نهایی و از بین بردن زحمات و هزینه‌های انجام شده گردد.

3- درصد جوانه‌زنی :

یکی از نکاتی که اکثراً مورد بی‌توجهی کشاورزان و تحمیل خسارت به آنها می‌گردد، استفاده از بذور کهنه، معیوب و فاقد درصد جوانی زنی مطلوب است. باید توجه داشت چنانچه بذر یک محصول کمتر از 92 درصد توانایی جوانه‌زنی داشته باشد بذر مطلوبی نیست و در واقع از همان ابتدا حدود 10 درصد از تمامی هزینه‌ها را از بین می‌برد. برای اطمینان از این موضوع کافی است که به محض خرید بذر و قبل از هر گونه اقدام به کشت، یکصد عدد از آنها را در یک بشقاب بر روی یک بستر پارچه نمناک در محلی تاریک و یا با ایجاد پوشش در شرایط جوانه‌زنی قرار داد. پس از حدود یک هفته، تعداد بذرهای جوانه زده نشان از معلوم نمودن درصد جوانه زنی دارد. در مورد پیازها (نرگس، زعفران، سیر و غیره …) رعایت سالم بودن و سن پیاز اهمیت زیادی دارد. غده‌ها (سیب‌زمینی، کوکب و غیره) نیز تابع قاعده فوق می‌باشند.

انواع بذر :

بذور هيبريدي يا دورگه

بذر هیبرید چیست ؟

رقم هیبرید در واقع اشاره به بذر F1 دارد كه از راه مستقیم از تلاقی دو والدی كه از نظر ژنتیكی متفاوت هستند، تولید می گردد. در این ارقام، صفات كیفی و مفید هر دو والد با هم تركیب شده و منتج به پدیده ای به نام نیروی هیبریدی (Hybrid vigor ) یا Heterosis (برتری هیبرید نسبت به والدین) می گردد.. اينها بذرهايي هستند كه جهت تجلي برخي صفات مطلوب از پيوند دو گياه كاملا متفاوت به وجود آمده اند. استفاده از بذر اصلاح شده و جدید این گیاهان بهترین روش ممکن است. اين بذرها ممكن است گياهاني توليد كنند كه نسبت به بيماري هاي بيشتري مقاوم باشه، ميوه هاي درشت تري توليد كنند و نحوه برداشت راحت تري داشته باشند. اشکال این نوع بذور اين است که بسیاری از ژن های خاص را از دست داده و ممكن است برخي ویژگی های منحصر به فرد مانند طعم، بو و بافت در گیاهان و میوه هاي حاصل از دانه های هیبریدي موجود نباشد. ترکیب ژنتیکی این بذرها پس از یکبار تکثیر به شدت تغییر می کند. بذور جمع آوري شده از گياهان هيبريدي براي كشت سال بعد مناسب نبوده و ممكن است همان گياه اوليه را توليد نكنند.

همواره استفاده از بذر خوب یکی از دغدغه هایی بوده است، که کشاورزان در زمان شروع به کشت با آن دست و پنجه گرم می کرده اند. این که چه بذری را خریداری کنید، به عوامل زیر بستگی دارد:

میزان سطح زیر کشت

قیمت بذر

آب و هوای منطقه

مقاومت در برابر بیماری ها

انبارمانی

شکل و فرم میوه تولیدی

اغلب رقم های هیبرید دارای فرم و شکل یکنواختی در طول مدت برداشت بوده و از نظر وزن هم اندازه مناسبی را دارا هستند.

بذور هیبرید را بشناسیم :

امروزه ، به دلیل رشد سریع جمعیت و نیاز به مواد غذایی بیشتر، مبارزه با عوامل محدودکننده محصولات گیاهی مبدل به جنبشی جهانی گردیده تا به طرق مختلف جلو این عوامل گرفته شود. کمبود آب، خشکسالی‌های مکرر به ویژه در مناطق محروم، شور شدن اراضی، آفات و علف‌های هرز، نیاز به بذور پرمحصول و بسیاری موارد دیگر، محققان را بر آن داشته است تا هر یک در رفع چنین معضلاتی کوشش به عمل آورند.

تا چند دهه قبل، کشاورزان سراسر دنیا همچنان با پیروی از رسوم اجدادی، از بذوری که خودشان کاشت و برداشت می‌کردند، مقداری را نیز برای کشت سال آینده در جایی نگهداری نموده و به دلیل ناآگاهی از چگونگی نقش دانش ژنتیک و نیز اصلاح نباتات، همچنان بر آن راه طی طریق می‌کردند. این دسته از بذور دارای ویژگی‌های طبیعی بوده و کماکان همان صفات را از خود نشان می‌دهند.

اما، در چند دهه اخیر و بنا بر پیشرفت‌های به دست آمده در دانش اصلاح نباتات، محققان کوشش کرده‌اند تا برخی از صفات را در گیاهان تقویت نموده و محصولات متفاوتی براساس شرایط اقلیمی، میزان آب، جنس خاک و نیاز مصرف جوامع تولید نمایند. حاصل چنین فعالیت‌هایی به دست آوردن بذور «هیبرید ـ Hybrid» بود که هم‌اکنون در سرتاسر جهان از آنها استفاده می شود.

شاخصه ‌های یک بذر هیبرید :

یک بذر هیبرید توسط مؤسساتی خاص، در شرایط کاملاً کنترل شده از نظر گرده‌افشانی، از ادغام صفات دوگونه گیاهی هم خانواده تولید می‌شود. هدف از این کار، قراردادن دو صفت متفاوت بر روی یک گیاه است. به عنوان مثال، امکان دارد یک گیاه گوجه فرنگی نسبت به شرایط کم‌آبی مقاوم بوده و گوجه‌فرنگی دیگری دارای صفت پرمحصولی باشد. از ادغام این دو صفت می‌توان یک گوجه فرنگی پرمحصول که نسبت به کم‌آبی مقاوم است، در اختیار داشت. دستیابی به چنین گیاهی از طریق کنترل گرده‌افشانی در شرایطی ویژه و مراقبت‌های خاص امکان‌پذیر است.

هم اکنون اکثریت سبزیجات، گندم، جو، برنج ، ذرت و سایر گیاهان مهم و استراتژیک بدین طریق تکثیر می‌یابند. انواع گندم مقاوم به ورس و زنگ گندم، جو مقاوم به شوری و کم آبی، ذرت‌های زودرس و میان‌رس و بسیاری محصولات دیگر از جمله گیاهانی هستند که از بذور هیبرید به دست می‌آیند.

نکته بسیار مهم در مور بذور هیبرید آن است که نمی‌توان از بذر آنها برای کشت مجدد استفاده کرد و اصطلاحاً «یک بار مصرف» هستند. موضوع دیگر گران بودن چنین بذرهایی است که ناشی از هزینه‌های مصرف شده در روند تهیه آنها می‌باشد. همچنین محدودیت در انواع آنها، انتخاب بذر موردنظر را نیز با مشکل مواجه می‌نماید. به دلیل تولید محصول مناسب، در دهه 1990 تقریباً 95 درصد از کشاورزان کشورهای توسعه‌یافته و 40 درصد از کشاورزان ممالک جهان سوم از بذور هیبرید استفاده می‌کردند که این اعداد و ارقام همچنان جایگاهی بالایی در استفاده از این بذور داشته و در حال حاضر تقریباً اکثر کشاورزان ایرانی این گونه بذور را به کار می‌برند.

انتخاب و دورگ‌گیری :

سلکسیون (انتخاب) و دورگ‌گیری (هیبریداسیون)، از مهم­ترین روش­های اصلاح نباتات کلاسیک برای رسیدن به ارقام برتر است.

سلکسیون :

هر چند، انتخاب بوته­های برتر در هر نسل و مخلوط نمودن بذور آنها با هم به منظور کشت در سال بعد در طی نسل­های متوالی برای بهبود میانگین یک صفت خاص، از ساده­ترین روش های اصلاحی ست که کشاورزان نیز در اغلب بذرگیری‌ های خود به آن متوسل می­شوند، اما از دیدگاه علم اصلاح نباتات، این روش فقط در مورد گیاهان خودگشن و آن هم در مورد صفات کیفی که وراثت‌پذیری بالایی دارند، می تواند جوابگو باشد. چنین اقداماتی در گیاهانی با گرده افشانی باز، که غیر یکنواختی زیادی در آنها دیده می شود، جز ایجاد تفرق بیشتر در صفات، نتیجه ی اصلاحی ملموس دیگری برای کشاورزان در پی نخواهد داشت.

روشهای گرده افشانی :

در گیاهان گرده افشانی یا انتقال گرده از پرچم به کلاله به طرق مختلفی انجام می شودکه عبارتند از:

1-خود گشنی Self Pollination :

حالتی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله همان گل یا گلهای دیگر از همان گیاه قرار گرفته و عمل لقاح انجام شود.

2-دگر گشنی Cross Pollination :

زمانی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله گل گیاه دیگری قرار گرفته و عمل لقاح صورت می گیرد.

3-گرده افشانی باز Open Pollination :

حالتی است که گیاه هم ممکن است با استفاده از دانه گرده گلهای خودش و یا دانه گرده گلهای گیاهان دیگر گرده افشانی شود.در عین حال که گرده افشانی و لقاح به طور مترادف به کار می روند ، باید توجه داشت که ممکن است گرده افشانی لزوماً لقاح را به دنبال نداشته باشد زیرا چه بصورت خود گشنی و چه بصورت دگرگشنی ممکن است گرده بر روی کلاله قرار گیرد ولی عمل لقاح یعنی ترکیب دو گامت نرو ماده را دنبال نداشته باشد. در این صورت بهتر است از اصطلاحات خود تلقیحی (Self Fertilization) و دگر تلقیحی(Cross Fertilization)استفاده شود.

دورگ گیری :

از سوی دیگر، آنچه که در اصلاح اغلب نباتات، خصوصا گیاهان دگرگشن، بیشترین کاربرد را دارد، دورگ گیری است. به طوری که تاکنون، هیچ پدیده ای نتوانسته، تاثیراتی مانند واریته های هیبرید را در افزایش مواد غذایی در دنیا بگذارد. این روش در اصلاح و ایجاد بسیاری از ارقام پر محصول به کار رفته و از این رو اکثر این ارقام، با بذوری که اصطلاحا هیبرید نسل یک (اف یک) هستند، به فروش می رسد. واریته های هیبرید که اغلب از تلاقی دو لاین خالص به دست می آید، هر چند دارای عملکرد بسیار خوب و یکنواخت هستند. اما یک ویژگی بسیار حایز اهمیت دارند و آن، این است که دستیابی به خصوصیات آنها، تنها با یکبار کشت بذر امکان‌ پذیر است و همین مساله، امکان بذرگیری از آنها را برای تولید مجدد منتفی می سازد.

2. بذرهايي كه از لحاظ ژنتیکی توسط انسان تغيري در آنها ايجاد نشده است :

اين بذرها نسبت به بذرهاي هيبريدي داراي طعم و بوي مشخص هستند. بذرهاي توليد شده توسط اين گياهان همان گياهي را توليد ميكنند كه از آن برداشت شده اند. اگرچه اين نوع بذور برخي ويژگي هاي زراعي كه بذرهاي هيبريدي داراهستند را ندارد اما اين ويژگي ها آنقدر هم مورد نياز و مطلوب يك باغبان ساده نيستند.

3. بذور ارگانيك :

اين بذور از گياهان والدي توليد شده اند كه در طول رشدشان هيچگونه آفت كشي استفاده نشده و به صورت ارگانيك پرورش يافته اند. اين ها ممكن است به صورت هيبريد يا طبيعي باشند.

ماخذ : ماهنامه دام و کشت و صنعت. از بذور طبیعی تا هیبرید.

خواجه پور، م. اصول و مبانی زراعت. 1393. انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان.

گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد بیماری شناسی از گروه کشاورزی اف اس پی مارکت.