همه چیز درباره کاشت نخود

همه چیز درباره کاشت نخود

نخود

Cicer arietinum

از خانواده حبوبات(Leguminosae)با نام علمی(Cicer arietinum–C.grossum salisb)می باشد. نخود به دلیل داشتن پروتیین بالا و به خاطر استفاده از آن بصورت سبز (تازه خوری) وهم بشکل خشک شده حایز اهمیت می باشد. از کاه آن نیز به منظور غنی کردن کاه گندم در تعلیف دام استفاده می شود. در تناوب با گندم برای کنترل آفات و بیماری ها و علف هرز غلات بسیار مفید می باشد.

نیازهای اکولوژیکی نخود

نخود دارای دو تیپ زمستانه و تابستانه است تیپ زمستانی آن دارای دانه های ریز بوده و بیشتر در ممالک شرقی آسیا و ایران کاشته می شود. این دسته از گیاهان کوچک با گلهای صورتی و فوم رویش خوابیده هستند. دانه های آنها به رنگهای مختلف بوده و دارای رنگیزه آنتوسیانین می باشند. تیپ تابستانه آن دارای دانه های درشت وبه رنگ کرم است. این تیپ نخود را در کشورهای غرب آسیا و همچنین ایران می کارند. این دسته از گیاهان فاقد آنتوسیانین بوده و گلهای آنها سفید است. این نوع نخودها به تیپ مدیترانه ای هم مشهور هستند.

نخود نه تنها دمای بالا بلکه دمای پایین را نیز به خوبی تحمل می کند. نخود گیاهی است مقاوم به خشکی نیاز به اقلیمی خشک و سرد دارد. و جوانه زنی بذرهای آن در دمای 2 تا 5 درجه سانتی گراد آغاز می شود. و شاخ و برگ آن تا دمای (8- الی 11-) درجه سانتی گراد را تحمل می کند.

دمای مطلوب برای رشد آن 20 تا 30 درجه سانتی گراد است. این گیاه در طی دوره گل دهی نیاز به دمایی معتدل دارد و هوای داغ و تنش خشکی باعث کاهش محصول می شود دوره گل دهی آن ممکنست بیش از یک ماه طول بکشد و با توجه به اینکه نخود گیاهی است با رشد نامحدود غلافهای آن به طور همزمان به مرحله بلوغ نمی رسند. هنگامیکه دمای روز 35 درجه سانتی گراد و دمای شب 14 الی 15 درجه سانتی گراد باشد این گیاه بهتر می رسد. رطوبت بالا و هوای ابری اثری نامطلوبی بر روی گل دهی و غلاف دهی آن داشته و مقدار مواد قابل ذخیره در بذر را کاهش می دهد. نخودگیاهی روز بلند است و عمل متقابل درجه حرارت و طول روز تاریخ گل دادن آن را تحت کنترل دارد. بین مقدار شاخه های فرعی گیاه و عملکرد گیاه رابطه مستقیم وجود دارد.

کاشت

تهیه بستر کاشت

رعایت اصول فنی عملیات آماده‌سازی زمین کشت، به منظور ذخیره حداکثر رطوبت در خاک در استفاده بهینه گیاه از رطوبت خاک بسیار مهم می‌باشد. کاربرد گاو‌آهن برگردندار موجب از بین رفتن رطوبت ذخیره شده در خاک می‌گردد. استفاده از گاو‌آهن قلمی و پنجه غازی برای آماده‌سازی زمین کشت، می‌تواند در حفظ رطوبت خاک بسیار مؤثر باشد.

خاک

این گیاه بر روی اکثر خاکها مخصوصاً لومهایی که به اندازه کافی دارای آهک هستند رشد می کند بافتهای سنگین، رسی و مرطوب مناسب گیاه نیستند .

کود‌های شیمیایی

نخود به لحاظ تثبیت ازت آزاد هوا توسط ریشه‌های آن و مصرف ازت بعد از تثبیت ازت، احتیاج زیادی به کودهای ازته ندارد. کاربرد 30-20 کیلو گرم ازت خالص در هکتار در زمان کشت توصیه می‌شود.

واکنش نخود به فسفر متغیر است جایی که آب عامل محدود کننده ای برای رشد گیاه باشد معمولاً گیاه به فسفر واکنش نشان می دهد، حتی اگر خاک از نظر فسفر در دسترس گیاه فقیر باشد. نخود هنگامیکه درخاک تنها 2ppm فسفر قابل دسترس وجود داشته باشد کمبودی نشان نمی دهد. در صورت اینکه میزان فسفر خاک کمتر از 6 قسمت در میلیون باشد ضروری است کود فسفره تا به مرز 6 قسمت در میلیون مصرف گردد. استفاده صحیح از کود می تواند افزایش عملکرد نخود را باعث شود.

این گیاه اکثراً برای افزایش محصول نیاز به کودهای فسفره پتاس دار و آهک دارد. آهک را بایستی قبل از کاشت استفاده کرد و بطور کامل آنرا با لایه شخم خاک مخلوط می کنند. بهتر است آنرا همراه با شخم پاییزه با خاک مخلوط کرد.

هنگامی که نیاز به منیزیم باشد، سنگ آهک دولومیت، مصرف می شود زیرا دارای کلسیم و منیزیم می باشد.

برای دستیابی به حداکثر عملکرد نخود نیاز به مقدار کافی گوگرد است بدون گوگرد نخود قادر به تثبیت ازت به میزان لازم نخواهد بود. پس از آزمایش خاک چنانچه مقدار گوگرد آن حدود 10ppm باشد بایستی حدود 20 الی 30 کیلوگرم گوگرد در هکتار مصرف نمود. از مصرف آن به شکل گرانول به علت کند آزاد شدن باید خودداری کرد. عنصر گوگرد باعث کاهشpH خاک می شود. واکنش نخود به روی بسیار کم است و در صورتیکه مقدار آن در خاک کمتر از 6/0ppm باشد بایستی به مقدار 5 کیلوگرم روی در هکتار مصرف نمود.

در صورت کمبود منگنز نیز حدود 10 کیلوگرم در هکتار استفاده می شود.

چنانچه PH خاک کمتر از 5/5 باشد و یا نخود برای سومین سال در مزرعه کاشته شود ناچاراً باید مولیبدن مصرف کرد. نخود به شوری خاک بسیار حساس است. جوانه زنی ضعیف در خاکهای شور منجر به عدم یکنواختی در سبز شدن آن می شود. دانه های نخود در خاکهای شور پروتیین کمتری داشته و درصد جوانه زنی کاهش می یابد.

بذر

از بذور اصلاح شده که بوجاری و ضدعفونی بر علیه بیماری‌های قارچی شده اند استفاده شود. ضد عفونی بذر قبل از کاشت نخود با قارچ کشهایی نظیر کاربندازیم، مانکوزب، بنومیل، زینب جهت کنترل بیماری برق زدگی الزامی است.

گیاه نخود برای تولید مطلوب، نیاز به 30 بوته در متر مربع دارد.

زمان کاشت

زمان کاشت یکی از عوامل بسیار مهم و مؤثر در دستیابی به عملکرد بالا در گیاه نخود می باشد. تأخیر در کاشت سبب کاهش طول دوره رشد و کاهش عملکرد می‌گردد.

بهترین زمان کاشت نخود پاییزه

بهترین زمان کاشت نخود پاییزه ۱۵ آبان لغایت ۱۵ آذر ماه پس از بارندگیهای موثر پاییزه می باشد که این امر سبب سبز شدن علفهای هرز شده و با عملیات مکانیزه کشت نخود کاملا از بین میروند.

روشهای کاشت

روش سنتی: پس از آماده سازی زمین بذرها را بصورت تصادفی و یکنواخت با دست در سطح مزرعه پاشیده و آن را با گاوآهن برگردان دار زیر خاک می کنند.

روش مکانیزه: بهترین روش کشت برای نخود از جهت تهویه و رطوبت، روش مکانیزه می باشد. بدین منظور از دستگاههای کاشت غلات (خطی کار) و پنوماتیک (دستگاه کاشت ذرت وجغندرقند) می توان استفاده کرد. ولی مناسب ترین وسیله کاشت نخود، بذر کار پنوماتیک است. کشت نخود با این دستگاه موجب اطمینان از کشت مناسب و تامین شرایط محیطی مناسب برای گیاه نظیر کنترل عمق کاشت (۸-۶سانتیمتر) و فواصل ردیفها (۵۰سانتیمتر) و فواصل بین بوته های روی ردیف (۸-۶سانتیمتر) و صرفه جویی در میزان بذر مصرفی (۶۰-۴۵کیلوگرم در هکتار) و غلبه بر علف های هرز و یکنواختی سطح سبز مزرعه و نهایتاً افزایش میزان تولید نخود در واحد سطح می شود.

مزایای کشت پاییزه مکانیزه نسبت به بهاره

به علت جوانه زنی سریع، کاشت یکنواخت، استحکام بیشتر گیاه و بازده بیشتر آب افزایش عملکرد در کشت مکانیزه حاصل می گردد. در کشت مکانیزه پاییزه میزان عملکرد نخود ۱۲۰۰ تا ۱۷۰۰ کیلوگرم در هکتار می باشد اما در کشت بهاره و سنتی این مقدار به ۳۵۰ تا ۷۰۰ کیلوگرم می رسد.

در کشت مکانیزه بعلت ردیفی بودن بوته ها مبارزه با علفهای هرز بصورت مکانیکی انجام می شود که سله شکنی و خاکدهی پای بوته نیز انجام شده و هزینه کمتری نسبت به مبارزه شیمیایی و وجین دستی داشته و استفاده از ماشین آلات سم پاش و کود پاش و مبارزه با آفات در مزارع نخود راحت تر از کشت سنتی است که به صورت درهم و دست پاش صورت می گیرد. همچنین برداشت در کشت مکانیزه و پاییزه توسط کمباین برداشت نخود صورت می گیرد اما در کشت بهاره و سنتی به صورت دستی و نیاز به کارگر و هزینه فراوان دارد.

تناوب

نخود را در تناوب پس از ذرت قرار می دهند. ترتیب معمولی مورد استفاده ذرت، نخود، غلات دانه ریز و یک گیاه علوفه ای است. تناوبی که دارای سیب زمینی است برای نخود مفید نیست زیرا برای کنترل جرب(Scab)سیب زمینی نیاز به PH اسیدی است.

بعد از انواع زودرس نخود گیاهی چون لوبیا سبز یا سویا می کارند و به عبارتی سیستم کاشت مضاعف را به اجرا می گذارند این امراز بعضی لحاظ موفقیت آمیز است اما خطر آفات و بیماری را افزایش می دهد مخصوصاً از این نظر که این گیاهان به برخی از ارگانیسم های مشترک حساس هستند.

کشت مداوم نخود باعث افزایش بیماری و آفات می شود. لذا در یک مزرعه هر 4 الی 5 سال یکبار بایستی اقدام به کشت نخود کرد.

تثبیتِ ازت

نخود همچون دیگر حبوبات با زندگی همزیستی با باکتریها قادر به تثبیت ازت اتمسفر است. نژادهایی از ریزوبیوم که درنخود گره سازی میکنند.(R. leguminosarum)بسیار اختصاصی بوده و فقط در گونه های نخود قادر به تولید گره می باشند. اگر نخود به طور صحیح با باکتری تلقیح شده باشد ریزوبیوم ها حدود 30 درصد ازت مورد نیاز آنرا تامین می کنند و بقیه را هم بایستی از طریق خاک تأمین کرد. معمولاً 10 الی 12 روز پس از کاشت گره ها شکل می گیرند. و 15 تا 20 روز پس از کاشت تثبیت ازت شروع می شود. طول دوره تثبیت ازت تحت تأثیر شرایط محیطی مخصوصاً درجه حرارت و رطوبت خاک است.

داشت

آبیاری

آبیاری به موقع و منظم یکی از عملیات لازم داشت نخود است. نخود همانطورکه از کم آبی صدمه می بیند، زیادی آب نیز اثر منفی برعملکرد آن دارد. فواصل بین آبیاری گیاه در هر منطقه را بایستی به طور مجرا با در نظر گرفتن وضعیت اقلیمی و شرایط گیاه تعیین کرد. در عین حال آبیاری بیشترین اثر خود را در مرحله گل دهی گیاه نشان می دهد.

بطور کلی نخود بین 110 تا 240 میلی لیتر آب مصرف می کند تا حدود 900 تا 3000 کیلوگرم در هکتار بذر تولید کند. نخود قادر است آب را از اعماق بیشتر از 150 سانتی متر خاک جذب کند. اما بیشترین جذب آن از عمق 60 سانتی متری خاک که بیشتر ریشه ها در آنجا متمرکز شده اند انجام می شود. در کشت دیم در مقایسه با کشت آبی نخود ریشه های عمیق تری تشکیل می دهد.

بیماریها

بیماریهای نخود شامل

بیماری برق زدگی نخود عامل آن قارچی بنام  rabiei Ascochyta است. یکی از مهم‌ترین بیماری‌های قارچی است که هر ساله در هر دو کشت بهاره و پاییزه در مزارع نخود خسارت زیادی وارد می‌کند. خسارت این بیماری در کشت پاییزه بیش از کشت بهاره می‌باشد. کلیه ارقام محلی از جمله بیونیج در کرمانشاه، گریت در لرستان، جم در ایلام، کوروش در گلستان و سایر ارقام محلی در استان‌های دیگر به بیماری برق‌زدگی حساس هستند. مناسب‌ترین روش جهت کنترل این بیماری استفاده از ارقام مقاوم یا متحمل به بیماری برق‌زدگی می‌باشد. رقم هاشم و آرمان و لاین در شرف معرفی FLIP 93-93 به این بیماری مقاوم و لاین در شرف معرفی ILC 482 به این بیماری متحمل است.

سفیدک دروغین برای کنترل آن بایستی با مشاهده اولین علامت قارچ، از کاراتان یا میلدکس به فاصله زمانی 10 الی 14 روز به مدت دو نوبت استفاده کرد.

بیماری پژمردگی فوزاریومی نخود یکی دیگر از بیماری‌های مهم نخود می‌باشد که بیشتر در کشت بهاره به مزارع نخود خسارت وارد می‌نماید. این بیماری در اثر قارچ Fusarium oxysporum ایجاد می‌شود. نظر به اینکه مدیریت بیماری‌های خاکزاد مشکل است و کاربرد یک روش خاص، قادر به کنترل مؤثر بیماری نیست. تناوب زراعی، تغییر زمان کاشت، استفاده از بذور عاری از بیماری، از بین بردن بقایای آلوده و استفاده از قارچکش‌های ضدعفونی کننده بذور از جمله روش‌های توصیه شده برای کنترل این بیماری هستند. کلیه ارقام محلی به این بیماری حساس می‌باشند. با توجه به اینکه اسپور قارچ عامل پژمردگی فوزاریومی تا 5سال بقای خود را در خاک حفظ می‌کند لذا توصیه می‌گردد تا 5 سال از کشت گیاه نخود در زمین‌های آلوده به این بیماری خودداری گردد.

علفهای هرز

نخود در رقابت با علفهای هرز ضعیف است علفهای هرز با رشد زیاد مانند خارلته (Circium arvense)ضمن تولید اشکال در برداشت محصول آنرا نیز کاهش می دهند.

مشکل علفهای هرز در صورت کشت نخود در زمینی که قبل از آن چمن کاشته شده باشد بسیار زیاد خواهد بود. هرس کردن در حد فاصل بین کاشت تا سبز شدن، گیاهچه های علف های هرز را از بین می برد. هنگامی که نخود سبز می شود از هرس کردن باید خودداری نمود تا گیاه بخوبی ریشه بگستراند. هرس کردن در مرحله 4 تا 6 برگی نخود امکان پذیر است، اما بدون خسارت نخواهد بود.

با استفاده از علف‌کش‌ انتخابی سوپر گالانت (1 لیتر در هکتار) یا گالانت (2 لیتر در هکتار) می‌توان علف‌های هرز نازک ‌برگ و با استفاده از علف‌کش انتخابی لنتاگران (5/3 یا 5/2 لیتر در هکتار) می‌توان علف‌های هرز پهن‌برگ یکساله را در مزارع نخود کنترل نمود.

آفات

کرم پیله‌خوار از جمله مهم‌ترین آفات نخود است که هر ساله خسارت زیادی به مزارع نخود وارد می‌کند. با استفاده از یکی از سموم مناسب از جمله سوین، دیپترکس و لاروین به ترتیب به مقدار 3، 5/1 و 1 کیلوگرم در هکتار در زمان ظهور حداکثر لاروهای ریز که مصادف با اواسط تشکیل گل و اوایل پیله بستن بوته‌ها است، می توان کرم پیله‌خوار نخود را کنترل کرد.

سوسک چهار نقطه‌ای حبوبات (Callosobruchus maculates F) که از آفات انباری مهم نخود محسوب می‌گردد با استفاده از 5/0 گرم در متر مکعب فسفین (معادل 5/1گرم در متر مکعب فسفید آلومینیم) در مدت 72 ساعت گازدهی می‌توان آن را کنترل نمود.

برداشت

زمان برداشت

وقتی غلاف‌های نخود به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به زرد و یا به رنگ کرم تغییر یابد، آماده برداشت می‌باشد. در زمان برداشت رطوبت بذر نخود باید بین 12-10% باشد. با زرد شدن برگهای پایینی نخود معمولاً آبیاری را قطع می کنند. علت قطع آبیاری در این مرحله جلوگیری از رشد زایشی گیاه است زیرا نخود دارای رشد نامحدود بوده و ادامه گل دهی، یکنواختی تولید و برداشت را از بین می برد. از نظر تجربی بهترین زمان برداشت نخود هنگامی است که در صورت فشرده شدن در زیر دندان بشکند و له نشود. با وجود آنکه در این دوره مقدار قند کاهش می یابد نشاسته افزایش می یابد. اصولاً هرچه نخود بزرگتر می شود سخت تر می شود. با تأخیر درزمان برداشت میزان ریزش غلاف یا دانه افزایش می‌یابد.

روش برداشت

کلیه ارقام محلی و اصلاح شده نخود (از جمله بیونیج، گریت، جم و کوروش و ….) دارای تیپ بوته نیمه ایستاده و یا گسترده می‌باشند که امکان برداشت مکانیزه آنها میسر نمی‌باشد. برداشت دستی نخود بیشترین سهم هزینه تولید را شامل می‌شود. نخود را می توان با کمباین نیز برداشت نمود برای این کار باید دانه کاملاً رسیده باشد به همین خاطر از مواد شیمیایی برای تسریع در خشک کردن آن استفاده می شود. ارقام نخود معرفی شده نخود، هاشم و آرمان و لاین در شرف معرفیFLIP 93-93 دارای تیپ بوته ایستاده هستند که می‌توان این ارقام را با کمباین گندم برداشت کرد.

روش سنتی

دراین روش برداشت بصورت دستی و با استفاده از کارگر انجام می گیرد که هزینه زیادی برای کشاورزان در بر خواهد داشت وبا توجه به این هزینه زیاد کشاورزان مجبورند که سطح زیر کشت خود را کاهش دهند.

روش مکانیزه

در برداشت مکانیزه حتماً باید زمین هموار وکاشت بصورت مکانیزه و ردیفی انجام شده باشد. برداشت مکانیزه با کمباین معمولی غلات پس از تنظیمات لازم انجام میشود در بعضی مواقع از هد مخصوص برداشت نخود نیز استفاده میشود. جهت برداشت با کمباین استفاده ازارقامی که بوته ایستاده ( پا بلند ) باشد. الزامی است که از این نظر ارقام پاییزه کاملاً مناسب می باشند و این فاکتور برتری کشت پاییزه را نسبت به کشت بهاره نشان میدهد. در روش مکانیزه هزینه برداشت نسبت به روش سنتی کاهش چشمگیری دارد.

انبارداری

انبار کردن نخود زمانی انجام می شود که رطوبت آن حدود 16 درصد یا کمتر باشد، بهترین روش برای خشک کردن نخود جریان طبیعی هوا است. از انبار کردن بذور نخود در انبار های گرم ومرطوب و بدون تهویه خودداری گردد. در صورت آلوده بودن بذور نخود به سوسک‌ چهار نقطه‌ای حبوبات(Callosobruchus maculates F)با استفاده از 5/0 گرم در متر مکعب فسفین (معادل 5/1 گرم در متر مکعب فسفید آلومینیوم) در مدت 72 ساعت گازدهی می توان آن را کنترل نمود.

مشخصات مطلوب در برداشت نخود با کمباین

1)فرم بوته ای: بوته های ایستاده در مقایسه با انواع خوابیده قابلیت برداشت با کمباین را داشته و عملیات داشت آنها با کولتیواتور بهتر انجام می شود.

2)ارتفاع بوته: بلندی بوته در نخود صفت مطلوبی برای برداشت مکانیزه است. فاصله اولین غلاف تا سطح خاک، هرچه نخود در سطح بالاتری از زمین غلاف تولید کند، بهتر است.

صفات مطلوب و موثر در عملکرد نخود

بزرگی بوته

تعداد غلاف در بوته

درشتی غلاف

تعداد دانه در غلاف

درشتی دانه

مقاومت نسبت به آفات بیماریها

از صفات مطلوب دیگر می توان درصد پروتیین و مواد معدنی

رنگ دانه ( نخود سفیدرنگ بازار پسندتر است)

کیفیت پخت ( کاهش زمان لازم برای پخت) را نام برد.

گرد آورنده :
اعظم السادات حسینی نژاد کارشناس ارشد گیاهپزشکی