استفاده از کود و سموم شیمیایی در کشاورزی می‌تواند تأثیرات منفی و عوارض جدی بر روی گیاهان و محیط زیست داشته باشد. در این مقاله به بررسی عوارض سموم شیمیایی روی گیاهان و مضرات کود شیمیایی می‌پردازیم.
1- سمیت ناشی از مصرف بیوره (Biuret toxicity )
یکی از کودهای مصرفی، کود اوره است. کود اوره که به کود شکری نیز معروف است در سطح جهان از پر مصرف ترین و ارزان ترین کودهای شیمیایی ازتی است. کود اوره ٤٦ درصد ازت دارد و حلالیتش در آب خیلی خوب است و به همین دلیل در خاک برای تهیه محلول های کودی و محلول پاشی بر روی گیاه مورد استفاده قرار می گیرد. در محلول پاشی روی گیاه ممکن است که کود اوره دارای مقداری ماده سمی بیوره باشد که این ماده نباید از یک مقدار مشخص بیشتر باشد.
درخت های مرکبات در مقایسه با سایر گیاهان به بیوره حساس ترند. بیوره در اثر گرمای زیاده از حد در طول ساخته شدن اوره، ساخته می شود. این سمیت بیوره در نتیجه استفاده کود اوره به وجود می آید. علایم برگی به صورت ظهور لکه های زرد نامنظم است که از نوک برگ شروع می شود. برگ های جوان نسبت به برگ های مسن آسیب پذیرترند. برگ های آسیب دیده دوباره سبز نمی شوند. علایم این سمیت مشابه مسومیت های بر و پرکلرات ها است. در پرتقال کلروز ناشی از سمیت بیوره نسبت به سایر کلروزهای پرکلراتی شایع تر است.
به گفته کارشناسان در بین کودهای شیمیایی، کود اوره بالاترین میزان مصرف را در کشاورزی ایران دارد و در شمال کشور نیز این کود به میزان بالا و بدون توجه به ترکیب خاک و طبق عادت و عرف کشاورزان وارد خاک می شود. کود اوره نیز پس از تجزیه به آمونیاک، آمونیوم، نیتریت و نیترات تبدیل می شود. آمونیاک درصورت گرم بودن هوا، راکد بودن آب در مزرعه و بالا بودن PH خاک، متصاعد شده و از دسترس گیاه خارج می شود. نیتریت و نیترات نیز به دلیل دارا بودن بار منفی جذب رس های خاک نمی شود و شسته شده و به اعماق خاک و در نهایت سفره آب های زیرزمینی وارد می شود و متعاقب آن گیاه اعم از برنج یا دیگر گیاهانی که در شمال کشت می شوند را مسموم می کند. این گیاهان که به مصرف انسان یا دام می رسند نیز در اثر جذب بیش از حد اوره به بدن انسان یا دام، سلامت آنها را به خطر می اندازند.
سوختگی ناشی از کود اوره در برگ
2- سوختگی ناشی از مصرف کودهای شیمیایی ( Fertilizer burn)
مصرف زیاد کود بر روی برگ و میوه سبب سوختگی می شود. مخصوصا اگر هنگام تماس سطح آن ها خیس باشد. بنابراین توصیه می شود کودهای شیمیایی را در حد مناسب مطابق با نیاز درخت مصرف نمود و از مصرف زیاده از حد آن ها خودداری نمود. چنانچه کودهای شیمیایی به صورت غیر محلول بر روی برگ ها پاشیده شوند باید سطح آن ها در زمان کود پاشی خشک باشد.
آثار سوختگی ناشی از مصرف نادرست کودهای شیمیایی
3- سوختگی ناشی از سموم تدخینی
ضدعفونی خاک با استفاده از سموم شیمیایی تدخینی می‌تواند به عوارض جدی سموم شیمیایی روی گیاهان منجر شود. ضدعفونی خاک خزانه با سمومی مانند متیل بروماید، کلروپیکرین، متام سدیم، متیل ایزوتیوسانات و دیکلروپروین باعث کاهش یا حذف قارچ های میکوریزی (Mycorrhizal fungi) می شوند که با ریشه ها همزیستی دارند و برای رشد نهال های مرکبات مفید هستند. علایم این عارضه به صورت رشد ضعیف و کم نهال (نشاء) کلروز در برگ ها با حاشیه نکروتیک و ریزش قبل از بلوغ برگ ها دیده می شود. ریشه ها ظاهری سالم داشته، این درختان زنده مانده اما کوتاه می شوند. در اثر فعالیت قارچ های میکوریز، ریشه درخت عناصر فسفر، روی و مس را جذب می کند. بنابراین در اثر فقدان این قارچ های مفید درصد این عناصر در گیاه کاهش می یابد ولی درصد عناصر دیگر ممکن است در گیاه بالا رود. اضافه کردن این قارچ ها به خزانه ممکن است این مشکل را رفع کند اما اضافه کردن مقادیر زیاد در سطح تجارتی قابل دسترس نیست. مصرف زیاد کودهای فسفره نسبتا سبب اصلاح این نقیصه شده، اما باعث کمبود سایر عناصر کم مصرف نیز می شود. برای پیشگیری از این مشکل می توان درجه ضدعفونی نشده حاوی قارچ های میکوریز در قسمت های عمیق خاک زنده بمانند. راه چاره دیگر، اضافه کردن خاک ضدعفونی نشده حاوی قارچ های میکوریز به خاک های ضدعفونی شده است. اما این کار ممکن است باعث افزایش خطر پیدایش مجدد پاتوژن ها شده و ضرورت ضدعفونی دوباره خاک را باعث می شود. این ترکیبات بسیار سمی بوده و برای انسان و محیط زیست بسیار خطرناک می باشند. بدلیل اثرات سوء این مواد در محیط زیست و تخریب لایه ی ازون، مصرف آن روز به روز محدودتر می شود.
4- صدمات ناشی از آفت کش ها (Pesticide spray injuries )
اگر آفت کش ها به طور غلط به کار روند، بعضی از مواد موجود در آن ها می توانند باعث خسارت در برگ و میوه شوند. در مخلوط کردن مواد مختلف در یک ظرف، باید توجه خاصی را مبذول داشت. بهتر است تعداد موادی که در یک ظرف با هم مخلوط می شوند را به کمینه رسانید.
پاشیدن روغن هایی که اختصاصا روی درختان مرکبات به کار می روند، اگر مطابق دستور باشد نسبتا بی خطر هستند. اما اگر موقعی به کار روند که هوا گرم و یا هنگامیکه درختان دچار کم آبی باشند، ممکن است خسارت زا شوند. برگ هایی که از پاشیدن روغن آسیب می بینند، به زودی می ریزند. در خسارت های شدید، حتی ممکن است میوه ها هم ریزش نمایند.
اغلب سموم که به طور معمول برای کنترل آفات و بیماری ها در باغ مصرف می شوند برای درخت ها نسبتا غیر سمی اند. اما بعضی از آن ها مانند اتیون اگر با روغن مخلوط شوند ممکن است خسارت زا باشند. مصرف گوگرد به صورت محلول یا گرد هنوز در بعضی از کشورها که برای کنترل کنه اریوفیده مثل کنه مخملک مرکبات به کار می رود می تواند باعث سوختگی میوه شود. صدمه ناشی از گوگرد اغلب در آن سمتی از میوه که در معرض آفتاب بعد از ظهر باشد بیشتر است. بعضی از آفت کش ها که در هوای آزاد برای درختان مرکبات سمی نیستند، ممکن است در شرایط گلخانه به برگ های جوان آسیب وارد سازند. گاهی این سموم باعث ایجاد لکه های حلقوی می شوند. سموم قارچ کشی که حاوی مس هستند، به طور گسترده برای کنترل بیماری های قارچی در اغلب کشورهای جهان به کار می روند و به ندرت باعث خسارت مستقیم بر روی پوست میوه و یا شاخ و برگ می شوند. اما آن ها عموما باعث تیره شدن زخم های ناشی از باد می شوند. بعد از سم پاشی با سموم مسی، جوش های روی برگ ها و به تعداد کم تر روی میوه ها ایجاد می کنند.
5. سمیت حشره کش‌ها و قارچ کش‌ها :
سمیت حشره‌کش‌ها و قارچ‌کش‌ها یکی دیگر از عوارض سموم شیمیایی روی گیاهان است. حشره کش ها علیه آفات مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما ممکن است موجب گیاه‌سوزی شوند. این آسیب ممکن است بیشتر بر اثر انتخاب غلط از حشره‌کش یا اشتباه در میزان مصرف باشد. این ترکیبات بر روی کیفیت و زیبایی گیاهان زینتی مؤثر بوده و ایمنی را برای آنها بوجود می‌آورد. ولی مصرف این ترکیبات در شرایط طبیعی گاهی ایجاد گیاه سوزی می‌کند و به گیاهان زینتی خسارت وارد می‌شود. گونه‌هایی از گیاهان زینتی مانند شفلرا که به حشره‌کش حساس می‌باشند براحتی صدمه می‌بینند. حتی ترکیباتی مانند جلبک‌کش‌ها، هورمون‌ها (تنظیم کننده های رشد)، قارچ‌ها و ضد عفونی کننده‌ها نیز می‌توانند در گیاهان زینتی ایجاد گیاه سوزی کنند. این عارضه بصورت‌های مختلف در گیاهان زینتی اتفاق می‌افتد که با علایم ناشی از کمبود عناصر معمولاً اشتباه گرفته می‌شود. بنابراین زردی برگ‌های جدید بصورت نکروزه، سوختگی لبه برگ‌ها و نوک برگ ها یا سوختگی بافت بین رگبرگ‌ها مشاهده می‌شود. سوختگی‌های تماسی بصورت لکه‌دار شدن سطح برگ با لکه‌هایی که در آنها قطرات سم خشک شده بسیار متداول است. جذب آفت‌کش از طریق ریشه یا برگ، سوختگی در اثر بخار آفت‌کش یا علف‌کش همجوار گیاهان زینتی معمولاً اتفاق می‌افتد. نوک برخی از برگ‌ها پیچیده و زرد شده و می‌سوزد.
نتیجه‌گیری
استفاده از کودها و سموم شیمیایی اگرچه ممکن است به افزایش تولید و کنترل آفات کمک کند، اما عوارض جدی‌ای بر روی گیاهان و محیط زیست دارد. عوارض سموم شیمیایی روی گیاهان و مضرات کود شیمیایی نشان می‌دهد که نیاز به استفاده متعادل و آگاهانه از این مواد است. انتخاب صحیح محصولات، دقت در مصرف و تلاش برای جایگزینی با روش‌های ارگانیک می‌تواند به کاهش این عوارض کمک کند و همچنین سلامت گیاهان و محیط زیست را حفظ نماید.
منبع : الهی نیا، س. ع. 1393. قارچ شناسی و بیماری شناسی گیاهی. انتشارات دانشگاه گیلان. جلد 2.
گرد آورند : سپیده مدنی- کارشناس ارشد بیماری شناسی.
نظرات کاربران