سرمازدگی در مرکبات و راه های جلوگیری از خطر سرمازدگی

سرمازدگی در مرکبات و راه های جلوگیری از خطر سرمازدگی

سرما و یخبندان در مرکبات :

خسارت سرما بر روی درختان گاهی به حدی زیاد است که صدمه ی ناشی از آفات و امراض را تحت شعاع خود قرار می دهد. مثلا اگر در موقعی که درختان به شکوفه می روند سرمای ناگهانی بروز کند همه شکوفه ها از بین می روند و در آن سال هیچ محصولی عاید نمی شود. اگر سرما و یخبندان قبل از آغاز فصل پاییز باشد برگ های درخت فرصت نخواهند داشت مواد ذخیره ای خود را به داخل شاخه ها برسانند. در نتیجه چوبی شدن شاخه ها ناقص می شود. غالبا گیاهان سرمای 25- درجه سلسیوس را در مدت کوتاهی تحمل می کنند. اگر سرما در مدت طولانی 15- درجه سلسیوس باشد درختانی که به خواب نرفته اند صدمه خواهند دید. حساس ترین عضو گیاه، تنه و نوک شاخه ها هستند. در اثر سرما ترک و شکاف هایی در تنه ایجاد می شود، زیرا طبقات مختلف تنه در مقابل سرما نمی توانند به طور یکنواخت منقبض شوند. ریشه گیاهان به ندرت از سرما صدمه می بینند. سرمازدگی ریشه گیاهان بیشتر در خاک های شنی که سرما به آسانی در آن ها نفوذ می کند اتفاق می افتد.

فاسد شدن بافت های گیاهی در اثر سرما به دو علت است :

1- سرما روی پروتوپلاسم سلول گیاه اثر می کند.

2- آب زیادی در سلول ها یخ می بندد.

سرمای بهاره بیشتر متوجه شکوفه، میوه و برگ هاست. در سیب و گلابی اپیدرم سطح میوه به علت چوب پنبه ای شدن، به صورت نواری مدور در پیرامون میوه تشکیل می شود.

شکاف روی تنه درخت و حلقه چوب پنبه ای ناشی از سرمازدگی در میوه های سیب

مقاومت بعضی از درختان میوه در مقابل سرما (بهداد، 1358).

انعکاس نور خورشید در اسفند و بهمن ماه بر روی تنه ی درختانی که زمین آن ها پوشیده از برف می باشد سبب ایجاد ترک هایی در تنه می شود. بنابراین توصیه می شود در چنین مناطقی مخلوطی از ده کیلوگرم گل سفید و نیم کیلوگرم پودر آهک را در ده لیتر آب حل و تنه ی درختان را از سطح زمین تا ارتفاع یک متری سفید کنند.

سرمازدگی در مرکبات (Freez injury) :

سرما یکی از عواملی است که هر چند سال یکبار سلامتی درختان مرکبات را در شمال ایران تهدید می کند. به طوری که در فاصله سال 1327 تا 1357 در اثر سرما و چند مرحله ریزش برف های سنگین قسمت اعظم باغ های مرکبات در سواحل دریای مازندران از بین رفت و خسارت جبران ناپذیری به باغ داران وارد و در نتیجه بخشی از اقتصاد کشور مختل شد.

مقاومت درختان در مقابل سرما بستگی به نوع درخت، مدت سرما، رسی و آبدار بودن خاک، وجود باد، ارتفاع باغ از سطح دریا و بلاخره شادابی و در حال رشد بودن درختان دارد. به طور کلی برگ ها در صفر درجه سلسیوس خسارت می بینند و با از دست دادن کلروفیل سفید شده، می ریزند. میوه های مرکبات در دمای 4-3 درجه زیر صفر خسارت می بینند. میوه ممکن است از نظر ظاهری تغییری نکند ولی طعم میوه کاملا عوض شده و تلخ می شود. میوه های پرتقال در دمای 2/2- به مدت 4 ساعت آسیب می بینند. سرمازدگی باعث خروج آب و خشک شدن کیسه های اسانس در پوست و تشکیل کریستال های سفید هسپریدین (Hesperidin  ) در داخل میوه های آسیب دیده می شود. خسارت در میوه به دو بخش تقسیم می شود:

الف) سرمازدگی و خسارت وارده به پوست میوه :

شب های سرد و مر طوب موجب می شود که غدد حاوی مواد روغنی در پوست میوه مرکبات ترکیده و مواد روغنی انها روی پوست پخش شود. ریختن این مواد موجب سوختگی سلول های پوست واقع در فواصل بین این غدد شده و موجب چروکیدگی انها خواهد شد. اگر شدت یخ زدگی زیاد باشد لکه های آب گزیده نیز روی پوست میوه دیده می شود. عوارض ایجاد شده روی سطح پوست میوه مرکبات قابل جبران نیست.

ب) سرمازدگی و خسارت وارده به گوشت میوه :

آب گزیدگی غشا در درون میوه و ته نشین شدن هیسپریدن روی غشا (در پرتقال)، در داخل گوشت میوه (در نارنگی )، و نیز رسوب نارنجین (در گریپ فروت)، از 15-10 روز پس از یخ زدگی میوه آغاز می شود.

خسارت ملایم باعث سوختگی برگ ها یا پیچیدگی موقت آن می شود. گاهی اوقات وقتی سرمازدگی آنقدر شدید نباشد تا بتواند همه برگ ها را از بین ببرد، نقاط بافت مرده کوچکی در نوک برگ ها به وجود می آیند. این نقاط با بیماری هایی که عامل آن پاتوژن است اشتباه گرفته می شود. در دمای پایین تر یا در دوره های طولانی تری از سرما، خسارت سنگین تری رخ می دهد که شامل ریزش برگ ها، مرگ سرشاخه های کوچک، و شاخه های با قطر بیشتر و حتی مرگ تنه درخت است. اگر چوب از بین برود، برگ ها اغلب خشک می شوند و چندین هفته قبل از ریزش بر روی شاخه ها باقی می مانند. محل انشعاب شاخه ها از تنه و قسمت های انتهایی شاخه های جانبی نسبت به این خسارت آسیب پذیرند. تنه و همچنین سایر اندام های آسیب دیده، در اثر حمله قارچ های ساپروفیت می پوسند.

خسارت سرمازدگی در برگ و میوه مرکبات

سرمای 12-8 درجه سلسیوس زیر صفر، موجب خشک شدن شاخه ها و انهدام درخت می شود. در زیر صفر درجه، شیره نباتی و آب به داخل سلول یخ بسته و بلورهای یخ باعث ازدیاد حجم سلول می شوند. بافت ها در اثر ازدیاد حجم سلول، متلاشی شده و در نتیجه در تنه و مقابل هوا اکسید شده، به رنگ تیره در می آید. شاخه های جوان به رنگ تیره در آمده خشک می شوند. پوست تنه ترک خورده و درخت به کلی خشک می شود. سرما به درختان 4-3 ساله و نهال های کوچکی که در خزانه هستند بیشتر از درختان مسن خسارت می زنند. چون فعالیت حیاتی آن ها بیشتر بوده، همچنین آوندهای چوبی آن ها کمتر است. از طرف دیگر به خاطر ارتفاع کمی که دارند از سرمای سخت زمین بیشتر صدمه می بینند. تحمل ارقام مرکبات نسبت به یخبندان متفاوت است. انواع لیمو نسبت به یخبندان بسیار حساس اند، پرتقال و گریپ فروت به طور متوسط حساس و نارنگی نسبت به سرما مقاوم هستند. ( نارنگی ها در برابر سرما وارد دوره خواب سبک زمستانی می شوند لذا کمتر دچار سرمازدگی می شوند). بعضی از پایه های مرکبات مانند نارنج، نارنگی کلیوپاترا، نارنج سه برگچه ای و سیتروملو نسبت به سرما مقاوم اند و استفاده از آن ها موجب کاهش آسیب یخبندان می شود.

راه های جلوگیری از خطر سرمازدگی در مرکبات :

یخبندان و سرمازدگی ( سرمای زودرس پاییزه و دیر رس بهاره) همواره خسارت زیادی بر محصولات کشاورزی وارد می کند لذا آگاهی از تاریخچه های شروع و خاتمه یخبندان و همچنین نوع یخبندان و تاریخ کاشتن برای برنامه ریزان و زارعین بسیار با اهمیت است. در زیر به راه های کاربردی برای مقابله با سرمازدگی و یخبندان اشاره شده است.

– کاشتن درخت ها در مناطق مرتفع. چون هوای سرد به سمت پایین جریان می یابد. بهترین منطقه مرکبات خیز شمال ایران را دامنه کوه ها تشکیل می دهند.

– کاشتن نهال ها و پایه های مقاوم به سرما.

– کم کردن پوشش علف های هرز در باغ تا گرمای خاک و هوا بتوانند بهتر جریان یابند و هوای سرد خارج و خاک با تابش خورشید گرم شود.

– ایجاد بادشکن به طور عمود در جهت باد با کاشت درختان سوزنی برگ. بهترین باد شکن در شمال ایران سرو زربین یا افشان است که بایستی به فاصله 3 متر در دو ردیف در اطراف باغ کشت شوند. به طوریکه هر سه درخت  ان در دو ردیف تشکیل یک مثلث متساوی الاضلاع را بدهند. اگر ارتفاع درختان بادشکن 5 متر باشد درختان مرکبات پشت آن تا فاصله 70-50 متری از خطر باد مصون خواهد بود.

– پوشاندن تنه درختان با دوغاب آهک ( 4 کیلو در بشکه 200 لیتری).

– پخش کردن کود های دامی کاملا پوسیده در سطح خاک و حاشیه سایه انداز درختان، به دلیل گرما زا بودن فعالیت میکرو ارگانیسم ها، خطر سرمازدگی را کاهش می دهد.

– در جهرم پوشش تعدادی از باغ ها به وسیله توری های مخصوص برای جلوگیری از گرما- سرما و نفوذ آفات انجام شده است که این کار بازخورد بسیار مطلوبی داشته است.

پوشاندن درختان توسط توری های مخصوص برای جلوگیری از خسارت سرمازدگی

– استفاده از دستگاه جدید اتوپلار. مکانیسم دستگاه اتوپلار به این صورت است که مساحتی در حدود یک هکتار از زمین را در برابر سرمازدگی حفاظت می کند. انرژی تحویلی این دستگاه در ساعت ۷۲۲ هزار BTU است و حجم تخلیه هوای گرم آن ۴۵ هزار متر مکعب در ساعت است و وزن آن ۴۰۰ کیلوگرم است. این دستگاه دارای یک کوره است که با مکش، هوا را از سطح ۱۱ متری زمین گرفته و به داخل کوره منتقل می کند و به ۴ جهت پرتاب کرده و برد پرتاب هوای گرم آن ۵۰ متر است.

دستگاه اتوپلار برای جلوگیری از خسارت سرمازدگی

– زمین های رسی در سرمازدگی درخت ها خیلی نقش دارد، چون در زمین رسی ریشه های مویی در عمق 5 تا 15 سانتی متری سطح خاک پراکنده اند. عدم نفوذ سریع آب باران به عمق خاک در زمین های رسی به کاهش صدمه درختان در مواقع سرما کمک می کند. در اراضی که خاک هوموسی و شنی و اصولاً بافت سبک دارند خطر سرمازدگی تشعشعی بسیار بالا است لذا در چنین اراضی توصیه می شود سه روز قبل از بروز سرمازدگی زمین آبیاری شود تا در زمان وقوع سرما در مرحله ظرفیت مزرعه باشد.

– برداشت سریع محصولات آماده برداشت بویژه مرکبات حساس.

– در برخی مناطق به کارگیری بخاری های نفت سوز معمول بوده هر چند که افزایش قیمت سوخت مصرف آن ها را محدود کرده است. چنانچه بین هر دو درخت، یک بخاری نصب شود دمای باغ از 4 تا 5 درجه زیر صفر به صفر درجه سلسیوس خواهد رسید و خطر سرمازدگی را کاهش می دهد.

– حتی الامکان از آتش زدن مواد دودزا مانند لاستیک بخصوص در شب های صافی که خطر یخبندان پیش بینی می شود، بپرهیزید. (بدلیل ایجاد آلودگی آخرین روشی است که توصیه می شود).

منبع : الهی نیا، س. ع. 1393. قارچ و بیماری شناسی گیاهی. جلد دوم. انتشارات دانشگاه گیلان.

امیر قاسمی ، تراب 1381. سرمازدگی گیاهان انتشارات نشر آیندگان.

گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد بیماری شناسی.