بهترین روش های مبارزه با علف های هرز

بهترین روش های مبارزه با علف های هرز

فصل کشت گیاهان پاییزه و زمستانه فرا رسیده است و کشاورزان باید با شناختی که از علف های هرز مزارع خود دارند؛ نسبت به مقابله با آن ها (به همراه مشورت از کارشناسان) تا اندازه ممکن، به خاطر منافع اقتصادی خود و جلوگیری از زیان های وارده از علف هرز، با هر یک از روش هایی که برای آن ها امکان پذیر است به این کار مبادرت نمایند، که در غیر این صورت متحمل خساراتی خواهند شد.

آن چه به عنوان علف هرز به منزله معضلی برای کشاورزی شناخته می شود، در واقع بخش جدا نشدنی از طبیعت و چرخه حیات روی کره زمین است. اگر چه در مزارع کشت شده، میهمان ناخوانده نامیده می شود، اما در مراتع و چراگاه ها، ماده اولیه تغذیه حیوانات وحشی و اهلی است. به طور کلی هر گیاه ناخواسته ای در یک مزرعه می تواند علف هرز تلقی شود، چنانچه بوته های جو در مزرعه گندم علف هرز تلقی می شوند و باید برای حذف آن ها اقداماتی به عمل آورد. علف هرز رقیب سرسختی برای محصولات گیاهی است که در تمامی فاکتورهای رشد مانند آب، مواد غذایی، نور، هوا و محل رشد با گیاه اصلی شریک و یا در واقع رقیب هستند. در بسیاری از موارد دیده شده که تهاجم یک علف هرز به یک مزرعه، تمامی محصولات رو از بین برده است. از آن جایی که ضرورت انتخاب روش مبارزه مبتنی بر شناخت علف هرز است، بنابراین داشتن اطلاعات اولیه از ویژگی های علف هرز ضروری به نظر می رسد.

علف هرز به چند روش طبقه بندی می شود:

1- مشخصات ظاهری : بر اساس تک لپه ای یا دو لپه ای بودن و بر اساس پهنک برگ (پهن برگ ها و کشیده برگ ها)

2- طبقه بندی بر اساس دوره زندگی یا طول عمر: (علف های هرز یکساله، دو ساله و چند ساله یا دایمی)

3- طبقه بندی بر اساس محیط زندگی: (مثل علف های هرز آبزی، علف های هرز مراتع و جنگل ها، علف های هرز شوری دوست، سایه دوست، اپی فیت و پارازیت)

4- طبقه بندی بر اساس روش تکثیر : بذر، ریزوم، غده و پیاز. با شناخت چگونگی تکثیر علف هرز به منظور کاهش اثرات زیان آورشان، باید با هر روش ممکن با آن ها مبارزه نمود. این مبارزه می تواند به روش های مختلف به اجرا در آید.

روش های مدیریت علف های هرز :

با فرا رسیدن زمان کشت محصولات مختلف در کشور، کشاورزان در هر منطقه جغرافیایی، متناسب با امکانات قابل دسترسی، باید آسان ترین و کم هزینه ترین روش را به کار ببرند. به طور کلی این روش ها به دو صورت فیزیکی و شیمیایی تقسیم می شوند.

پیشگیری از عوامل ورود تکثیر کننده علف هرز : اغلب کشاورزان به این امر توجه ندارند که بذور محصولات آلوده به علف هرز، ورود دام به مزارع برای چرای بقایای گیاهی و حتی آب آبیاری که از مسیرهای دور می آید می تواند موجب آلودگی مزارع به علف هرز شود. انتقال بذور هضم نشده علف هرز در مدفوع دام یا پرندگان وحشی، انتقال ریزوم و یا ساقه های ریشه دهنده برخی از گیاهان توسط ادوات کشاورزی از یک مزرعه به مزرعه دیگر قابل پیشگیری است. بوجاری محصولاتی از قبیل؛ غلات و حبوبات، اقدامی پیشگیرانه در انتقال بذور علف هرز به حساب می آید.

1- روش های فیزیکی مبارزه با علف هرز :

وجین کردن دستی : از قدیمی ترین روش های مبارزه با علف هرز است که با ادواتی ساده مانند؛ داس، بیل، بیلچه و فوکا، می توان جمعیت زیادی از علف هرز را از بین برد. این روش از موثرترین روش های کنترل به خصوص کنترل علف های هرز یکساله محسوب می گردد و اثر سوء کمی را بر محیط زیست دارد اما به دلیل هزینه بسیار و مشکل تامین کارگر، برای سطوح وسیع قابل استفاده نبوده و بیشتر توسط زارعینی صورت می گیرد که زمین های کوچکی در اختیار دارند و یا محصولاتی می کارند که روش های دیگر برای کنترل علف های هرز در آن ها وجود ندارد.

                                                  استفاده از ادوات ساده برای وجین علف هرز

دستگاه های وجین کار : اصولا دستگاه های وجین کار دو نوعند. چرخشی و کششی. نوع چرخشی یا دوار آن چون نمی تواند علف های هرز رشد یافته را از بین ببرند، بایستی در شروع رویش علف های هرز به کار برود. انواعی از که بیشتر در ایران به کار می رود برای بین درختان باغات و یا زراعت هایی با فاصله زیاد مثل ذرت، توتون و بادام زمینی قابل استفاده است. البته انواعی از این دستگاه نیز وجود دارد که در زراعت هایی با فاصله کمتر مثل سویا و لوبیا کاربرد دارد. هم اکنون کولتیواتور زدن به شکلی موثر جای وجین کردن گذشته را گرفته است.

ماشین های وجین کار کششی : ماشین هایی هستند که روی زمین کشیده می شوند و تیغه های آن قشر سطح خاک (حدود 5 سانتی متر) را می تراشد.

                                                       ماشین های وجین کار و شخم زدن زمین

اجرای عملیات شخم و دیسک : در بسیاری از مناطق، کشاورزان قبل از اقدام به کشت، یک یا دو نوبت زمین را آبیاری می کنند و بذور علف هرز را وادار به جوانه زدن می کنند. به محض سبز شدن بذور و دو یا چهار برگه شدن آن ها، سطح مزرعه را با شخم و یا دیسک، زیر و رو می کنند و به این روش صدها هزار بوته علف هرز را از بین می برند.

شخم را در دو حالت می توان انجام داد :

1- شخم مرطوب : شخم در زمینی که رطوبت کافی برای جوانه زنی علف های هرز داشته باشد علف های هرز را کاهش می دهد. در شرایطی که رطوبت کافی برای جوانه زنی علف های هرز وجود داشته باشد، مقدار زیادی از بذور موجود در خاک جوانه زده و با انجام شخم دوم یا دیسک زدن از بین می روند و بدین ترتیب ذخیره بذر در خاک کاهش می یابد. شخم مرطوب تاثیر چندانی در کاهش علف های هرز دایمی نخواهد داشت و حتی ممکن است سبب افزایش جمعیت و گستردگی آلودگی آن ها نیز بشود، زیرا شخم اندام های زیر زمینی علف هرز را قطعه قطعه کرده و در سطح مزرعه پخش می کند. برای از بین بردن علف های هرز دایمی در زمین مرطوب چندین شخم متوالی نیاز خواهد بود. غالبا توصیه می شود شخم های متوالی از عمق زیاد شروع و هر بار حدود 5 سانتی متر کاهش داده می شود تا بذور کمتری به سطح خاک آورده شود. پیش از پیدایش علف کش ها گاهی یک مزرعه تا پنج بار نیز شخم می خورد تا علف های هرزی مانند کنگر وحشی یا قیاق را از بین ببرند. امروزه استفاده از شخم های متوالی را مناسب نمی دانند، زیرا برای فیزیک خاک مضر بوده و از نظر اقتصادی نیز به صرفه نمی باشد.

2- شخم خشک : علف های هرز دایمی را می توان با شخم خشک کاهش داد. این موضوع در کشور ما که در اغلب نقاط در تابستان هوا گرم وخشک است امکان پذیر است. در اراضی خشک، شخم با گاو آهن برگردان دار بخصوص در فصل گرما یعنی پس از برداشت غلات یا در دوره آیش موجب می شود تا اندام های زیر زمینی گیاه مثل ( ریزوم یا ریشه دایمی ) قطع شده و به سطح خاک آورده شود. تابش آفتاب و خشکی هوا بسیاری از این اندام های رویشی را خشک کرده و از بین می برد، زیرا اگر رطوبت اندام های زیرزمینی به کمتر از 15 درصد برسد دیگر قادر به جوانه زنی نخواهند بود.

درو کردن : درو کردن علف های هرز در کشور ما بخصوص در نواحی کم باران چندان معمول نیست و بیشتر در مورد علف های هرزی صورت می گیرد که برای تغذیه دام مناسب باشد، مثل قیاق، سوروف و انواع مشابه. هدف از درو غالبا حفظ پوشش گیاهی و در عین حال سرکوب علف های هرز است. درو در دو مورد بیشتر توصیه می شود. یکی در اراضی شیب دار که لازم است برای جلوگیری از فرسایش، پوشش گیاهی حفظ شود و دیگری در باغات. در هر دو حال بیشتر برای کنترل علف های هرز بلند قد معمول است و برای کنترل علف های هرز کوتاه قد یا خوابیده کم اثر است، زیرا درو کردن از سطح خاک مشکل است. بهترین زمان درو کردن وقتی است که ذخیره گیاه در حداقل باشد. برای بیشتر علف های هرز این زمان در فاصله کامل شدن رشد رویشی و ظهور گل ها در اواخر بهار است. درو کردن را ممکن است توسط داس یا ماشین هایی که شبیه به ماشین برداشت یونجه (موور Mower ) یا شبیه به ماشین چمن زن است انجام داد.

                                                      استفاده از موور برای برداشت علوفه

سوزاندن :

برای حفظ اکوسیستم، هوموس و جانداران زنده در خاک، آتش زدن بقایای زراعی توصیه نمی شود. اما در مواردی مانند کناره جاده ها و حاشیه نهرهای مسیر حرکت آب، کنترل لکه های سس در مزارع یونجه به خصوص اگر دستگاه شعله افکن برای این منظور در اختیار باشد، کشاورزان اقدام به استفاده از این روش می نمایند. با این عمل علاوه بر از بین بردن بذور و گیاهان هرز، محل زندگی برخی حشرات آفت یا بیماریزا نیز از بین می روند. گرچه سوزاندن در اراضی کم هوموس و لب شور مضرات زیادی در بر دارد ولی یکی از ارزان ترین راه های کنترل علف های هرز به شمار می رود. آتش زدن تنها قسمتی از علف های هرز را از بین می برد که شامل بذور باقی مانده بر روی بوته ها و قسمتی از علف های هرز روی خاک می شود و هیچ گونه اثر قابل توجهی بر بذور داخل خاک ندارد. در پاره ای از موارد از شعله برای سوزانیدن علف های هرز تازه روییده شده نیز استفاده می شود. بدین ترتیب که در محصولاتی مثل سیب زمینی که سبز کردن آن طولانی بوده و فاصله کاشت تا رویش حدودا 20 روز می باشد، با استفاده از شعله افکن علف های هرزی را که در این مدت می روید سوزانیده و از بین می برند. یعنی همان کاری که زارعین با استفاده از علف کش های عمومی تماسی انجام می دهند. چون غده های سیب زمینی زیر خاک است از حرارت آسیبی نمی بینند، البته نباید مدت زمان تماس شعله با سطح خاک در یک نقطه زیاد باشد. شعله افکن دستگاهی است مانند سم پاش های پشت موتوری که گازوییل یا نفت می پاشد و با آتش زدن ذرات سوخت خروجی می تواند بوته های خشک و تر و خشک را بسوزاند.

                                استفاده از شعله افکن برای از بین بردن بقایای علف هرز و گیاه قبلی

روش های شیمیایی مبارزه با علف هرز :

در شرایط کنونی به نظر می رسد که مبارزه شیمیایی علیه علف هرز، ساده ترین و سریع ترین روش باشد. با در اختیار داشتن انواع علف کش های انتخابی برای مبارزه با گیاهان پهن برگ و باریک برگ در کشت های مختلف، می توان با آن ها مقابله نمود. به دلیل شیمیایی بودن این علف کش ها و آثاری که می توانند بر سلامت مصرف کنندگان و همچنین محیط زیست باقی بگذارند، رعایت اصول اولیه حفاظتی و بهداشتی، الزامی است. این سموم همانگونه که می توانند موجبات مرگ گیاه را فراهم آورند، قادرند به جانوران و از جمله انسان آسیب برسانند. دایره و تنوع تاثیرگذاری سموم علف کش بسیار گسترده است به گونه ای که یک علف کش می تواند مخصوص یک گیاه بوده و بر گیاهان دیگر اثری نداشته باشد. بنابراین بر اساس چگونگی تاثیر گذاری علف کش، آن ها را به دسته های مختلف تقسیم می کنند :

1- علف کش های عمومی Total herbicides : آن دسته از سموم علف کش هستند که بر انواع زیادی از علف های هرز و گیاهان تاثیر گذاشته و آن ها را از بین می برند، بنابراین برای اراضی بدون محصول (کناره جاده، فرود گاه و خط راه آهن) مورد استفاده قرار می گیرند.

2- علف کش های انتخابی Selective herbicides : آن دسته از علف کش هایی هستند که گروهی از گیاهان را از بین برده اما با همان مقدار بر روی عده ای دیگر بی تاثیرند. این سموم دارای مکانیسم خاصی در اثرگذاری بر علف های هرز می باشند. چنانکه سموم ضد گیاهان باریک برگ در مزارع پهن برگ و یا علف کش های پهن برگ کش در مزارع باریک برگ استفاده می شود. مانند علف کش توفوردی که روی غلات اثر نمی کند ولی پهن برگ ها را می کشد. لازم به تذکر است که خاصیت انتخابی بودن محدود است و هر علف کش انتخابی در صورتیکه با نسبت بالاتری مصرف شود دیگر انتخابی عمل نکرده و عمومی خواهد شد، بنابراین سمومی که علیه گیاهان پهن برگ و باریک برگ برای یک محصول خاص به کار برده می شوند باید با اطلاع و آگاهی کامل به کار گرفته شوند.

طبقه بندی علف کش ها از نظر کاربرد و تاثیر :

علف کش ها را از جنبه مصرف می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد، یکی مصرف روی برگ یا برگ مصرف و دیگری مصرف در خاک یا خاک مصرف.

1- علف کش های برگ مصرف که به دو نحوه ی غیر سیستمیک (Contact herbicides ) یا تماسی سیستمیک (Foliage translocate herbicides) عمل می کنند.

الف- تماسی غیر سیستمیک :

فقط در محل تماس با برگ و قسمت های سبز گیاه موثر واقع شده و حالت سوختگی ایجاد ننموده و از یک قسمت به قسمت دیگر گیاه منتقل نشده یا اگر بشود قابل چشم پوشی است. در نتیجه قسمت هایی از گیاه که با سم تماس نگرفته باشد سالم می مانند و لذا در هنگام استفاده از این نوع علف کش ها باید دقت شود که تمام قسمت های سبز علف هرز با سم آغشته شود. اینگونه علف کش ها برای کنترل علف های هرز یکساله مناسب است و قادر به از بین بردن علف های هرز دایمی نیستند و به طور موقت قسمت های سبز گیاه را از بین برده و پس از چندی دوباره سبز خواهند کرد، مگر اینکه چندین بار سمپاشی را تکرار نمایند. از نوع عمومی علف کش های برگ مصرف می توان به پاراکوات، گلوفوزنیت آمونیوم و از نوع انتخابی آن پروپانیل و بنتازون اشاره کرد.

ب- تماسی سیستمیک : علف کش هایی هستند که پس از پاشیده شدن روی گیاه از طریق برگ ها و ساقه ها جذب شده و غالبا از طریق آوندها به سایر اندام های گیاه رسیده و موثر واقع می شوند. علف کش های سیستمیک قادرند علف های هرز دایمی را نیز از بین ببرند زیرا به داخل ریزوم ها و غده ها نفوذ کرده و موجب مرگ آن ها می گردند. به عنوان نمونه میتوان گلایفوسیت را بعنوان علفکش عمومی سیستمیک و علف کش توفوردی را بعنوان علفکش انتخابی سیستمیک نام برد.

2- علف کش های خاک مصرف Soil applied herbicides:

این نوع علف کش ها را همانطور که از نامشان پیداست زمانی مصرف می کنند که علف هرز سبز نکرده باشد. ممکن است آن را روی خاک پاشیده و سپس با وسایلی آن را با خاک مخلوط کنند. مانند علف کش EPTC ، تری فلورالین، اتال فلورالین و پندیمتالین. این علف کش ها غالبا بذور در حال جوانه زدن را از بین می برند. بسیاری از علف کش های خاک مصرف نیاز به مخلوط شدن با خاک ندارند و در سطح خاک باقی مانده و تنها مقداری بارندگی و یا آبیاری بارانی و حتی رطوبت خاک برای تاثیر آن ها کافی است. مانند بسیاری از سموم گروه اوره، تری آزین ها، کلر استانیلیدها که نمونه ها آن دیورون و آلاکلر است.

لازم به ذکر است که بسیاری از علف کش های خاک مصرف مثل آترازین و یا دیورون از طریق برگ نیز موثر بوده و همچنین علف کش هایی مانند توفوردی که بیشتر از طریق برگ موثرند ممکن است در خاک نیز تاثیر داشته باشند.

چگونگی اثر گذاری علف کش ها :

اصولا علف کش ها در زمره مواد هورمونی قرار می گیرند، به همین دلیل روش اثر گذاری آن ها اکثرا به صورت اختلال در روند رشد اندام های علف هرز تعیین می شود. بر هم زدن فیزیولوژی گیاه از قبیل؛ شتاب دادن به رشد سلول های مریستمی، از بین بردن کلروفیل برگ ها و توقف روند فتوسنتز در گیاه، متوقف نمودن رشد ریشه ها و کند کردن جذب آب و مواد غذایی و در واقع گرسنه نگهداشتن گیاه، همه از اقداماتی هستند که یک علف کش می تواند انجام دهد.

بر اساس زمان اثر گذاری علف کش ها، به 3 گروه تقسیم می شود:

1- مصرف علف کش پیش از کاشت (Pre- plant ): که برای به تعویق انداختن زمان جوانه زدن بذور علف هرز تا رشد کافی گیاه اصلی به خاک زده می شوند. این سموم موجب خواب مصنوعی و تاخیر (Dormancy ) در جوانه زدن بذور می شوند. در این حالت علف کش را قبل از بذر پاشی یا نشاء کاری مصرف می نمایند. بیشتر از علف کش های خاک مصرف در این مرحله استفاده می شود. این علف کش ها را پیش از بذر پاشی توسط وسایل مختلف مثل دیسک با خاک مخلوط کرده و بلافاصله اقدام به کاشت می کنند. مثل علف کش EPTC در ذرت، تری فلورالین در پنبه و سویا. این علف کش ها نباید روی جوانه زدن محصول اثر سوء داشته باشند. پاره ای از علف کش ها که پیش از کاشت مصرف می شوند نیاز چندانی به اختلاط با خاک ندارند و وجود رطوبت برای تاثیر آن ها کافی است، مانند متری بوزین و آلاکلر.

2- مصرف علف کش پیش از رویش (Pre- emergence ): پس از کاشت گیاه اصلی و قبل از ظهور گیاهان به خاک زده می شود و مانع از جوانه زدن بذور علف هرز می گردد. این سموم، اشکالی در روند رشد بذور گیاه اصلی به وجود نمی آورند. از علف کش های پیش رویشی می توان آلاکلر در ذرت، متری بوزین در سیب زمینی و کلریدازون در چغندر قند را نام برد.

3- مصرف علف کش پس از ظهور گیاه (Post- emergence ): که باز هم در زمره سموم انتخابی بوده و بر اساس همان تعاریفی که در سطوح قبل ارایه شد برای مبارزه با علف هرز استفاده می شود. علف کش را به چند صورت می توان پس از رویش محصول و علف هرز به کار برد. یکی اینکه علف کش برای محصول اصلی بی ضرر باشد و یا به اصطلاح انتخابی عمل کند. مانند علف کش هورمونی 2,4-D و MCPA که در گندم مصرف می شوند. دوم اینکه علف کش را طوری پاشید که به محصول اصلی پاشیده نشود، مثل بکارگیری حفاظ روی نازل که از پاشیده شدن ذرات سم باطراف جلوگیری می کند و بدینوسیله بین ردیف ها را سم پاشی می کنند. سوم آنکه علف کش را زمانی یا جایی مصرف می کنند که گیاه اصلی از آن مصون باشد مثل مصرف علف کش پاراکوات در باغات که درختان به دلیل چوبی بودن آن را جذب نمی کنند ولی علف های زیر درخت از بین می روند.

در مقالات بعدی به تفصیل درباره کنترل شیمیایی علف های هرز صحبت خواهد شد.

منبع : م، ر. موسوی. 1390. کنترل علف های هرز اصول و روش ها. انتشارات مرز دانش.

گرد آورنده : سپیده مدنی – کارشناس ارشد بیماری شناسی.